Weekend: Путинни Туркияда кутган Зеленский, Нетаньяхуни ҳибсга олмоқчи бўлган прокурорнинг йўлдан олиниши, Россиядан БААга олиб берилган Суриядаги порт

Аслида Путин ва Зеленский ўртасида 15 май куни ўтказилиши кутилган музокараларда умуман бошқа шахслар иштирок этди. Бу 3 йиллик танаффусдан кейин ташкиллаштирилган илк музокаралар эди. Икки томон босқин бошланганидан кўп ўтмай, 2022 йилда айнан Туркияда бир столга ўтирганди. Орадан 3 йил ўтиб, улар яна шу жойга қайтишди. Ушбу учрашув яна Босфор бўғози яқинидаги ўша Долмабахче Президент саройида бўлиб ўтди. Музокаралар ёпиқ эшиклар ортида ўтказилиб, унга Туркия Ташқи ишлар вазири Ҳоқон Фидан модераторлик қилди. Юқорида айтилганидек, бу саройда Зеленский ва Путин учрашиши кутилганди. Шу боис Зеленский бир кун олдин Туркияда ҳозир бўлди. Трамп эса бу ердан бироз узоқроқда, Форс кўрфазида, Путиннинг келишини охирги сонияларгача кутди. Кремль эса энг сўнгги лаҳзаларда Путин Истанбулга бормаслигини маълум қилиб, у томонидан тасдиқланган даражаси кичик бўлган делегация таркибини эълон қилди. Унда Россия Президентининг ёрдамчиси, собиқ маданият вазири Владимир Мединский бошчилигидаги бошқа сиёсий ва ҳарбий мулозимлар бор эди. Украина таркибига эса Мудофаа вазири Рустам Умаров бошчилик қилади. Шундай музокараларда энг олди қаторда қатнашиши лозим бўлган, аммо бу сафар делегация таркибида бўлмаган Россия Президенти ёрдамчиси Юрий Ушаков Россия делегацияси Истанбулда сиёсий ва техникавий масалаларни муҳокама қилади, дея таъкидлади. Мединский эса унда керакли қарорларни қабул қилишда етарлича ваколат борлигини билдирди. Путин Истанбулга келмагач, Зеленский ҳеч бўлмаганда, Эрдўған билан учрашиб, Албаниядаги Европа сиёсий ҳамжамияти саммитига учиб кетди. У билан энг эсда қоларли лаҳза журналистларнинг Путинга айтадиган хабари бор ёки йўқлиги ҳақидаги саволига “мен шу ердаман ва бу энг аниқ мессеж” дея жавоб қайтаргани бўлди. Трамп эса Россия Президенти келмагач, Яқин Шарқда бир неча триллион долларлик инвестицияларини йиғишда давом этиб қўя қолди.

16 май куни Туркиянинг Истанбул шаҳрида Украина ва Россия делегациялари ўртасида илк бор уч йиллик танаффусдан сўнг узоқ кутилган тўғридан тўғри музокаралар бўлиб ўтди. Учрашув тахминан 2 соат давом этди. Музокаралар давомида Россия делегацияси Украина Қуролли кучларини Россия ҳудудидан олиб чиқишни талаб қилган. Шунингдек, тўрт вилоят – Донецк, Луганск, Херсон ва Запорожье вилоятларидан ҳам Украина тўлиқ чиқиб кетиши сўралган. Украиналик манбаларнинг ёзишича, бу талабларга Украина рад жавобини берган, бунга жавобан Россия делегацияси эса таҳдидли жавоб йўллаган ҳолда, кейинги сафар бу вилоятлар сони бештага етади деган. Баъзи манбалар бу бешинчи вилоят деб Суми ёки Днепропетровск вилояти назарда тутилганини тахмин қилмоқда. Шу билан бирга, Украина делегацияси ҳарбийлаштирилмаган хавфсизлик зонаси яратиш таклифларини рад этган.

Баъзи бир тасдиқланмаган хабарларга кўра, музокаралар катта ахборот шовқини ва бир-бирини айблашлар фонида ўтган. Украина томони 2022 йилги Истанбул билан таққосланишидан қўрқаётганини, Россия эса бу сафар яна қатъийроқ шартлар қўйганини билдирган. Бироқ ўзига яраша натижалар ҳам бор. Истанбулдаги музокараларда Украина ва Россия делегациялари “яқин кунларда” “1000 га 1000” форматида маҳбуслар алмашинувини амалга оширишга келишиб олди. Бу ҳақда Россия ва Украина делегациялари раҳбарлари, Россия Президенти ёрдамчиси Владимир Мединский ва Украина Мудофаа вазири Рустам Умаров маълум қилди. Умаровнинг сўзларига кўра, тўғридан тўғри музокаралар чоғида президентлар Владимир Путин ва Владимир Зеленскийнинг шахсий учрашуви ҳам муҳокама қилинган. Украина делегацияси раҳбарининг қўшимча қилишича, Россия билан мумкин бўлган янги музокаралар “яқин вақт ичида эълон қилинади”. Мединский эса журналистларга Россия томони “учрашув натижаларидан умуман қониқиш ҳосил қилгани” ва “алоқаларни давом эттиришга тайёрлигини” айтди. Россия Президенти ёрдамчисининг билдиришича, Украина томонининг Путин ва Зеленский ўртасида тўғридан тўғри музокаралар ўтказиш ҳақидаги илтимоси “инобатга олинган”. Мединский, шунингдек, томонлар ўт очишни тўхтатиш бўйича батафсил режаларни алмашгандан сўнг музокараларни давом эттиришга келишиб олганини айтди.

Аммо музокараларнинг энг шов-шувли тафсилотлардан бири “The Economist” мухбири Оливер Керолл томонидан маълум қилинди. Керролнинг манбасига кўра, Мединский Украина делегациясига “Биз урушни хоҳламаймиз, лекин яна бир йил, икки, уч йил – қанча керак бўлса, шунча урушишга тайёрмиз. Биз Швеция билан 21 йил урушдик. Сиз қанча вақт жанг қилишга тайёрсиз?” дея қўрқитган.

Маълумот ўрнида, Швеция Қироллиги ва Россия ўртасида 1700-1721 йиллар оралиғида “шимолий уруш” бўлиб ўтган. 21 йил давом этган урушда Ништад шартномаси имзоланиб, бу Россиянинг Болтиқ денгизига чиқишини таъминлаган. Айнан “шимолий уруш”даги ғалаба Россиянинг империяга айланишида ҳал қилувчи роль ўйнаган.

БАА Россиядан Тартусни тортиб олди

Суриянинг янги ҳукумати Тартус портини ривожлантириш бўйича Россия билан Асад даврида, бундан 6 йил олдин тузилган шартномани бекор қилиб, портни Бирлашган Араб Амирликларининг Dubai Ports World ( DP World) компаниясига топширди ва у билан 800 миллион долларлик янги келишувни имзолади. Сурия 2019 йилда порт инфратузилмасини ривожлантириш бўйича Россиянинг “Стройтрансгаз” компанияси билан шартнома имзолаган эди. Лойиҳага кўра, компания 500 миллион долларлик сармоя киритиши керак бўлган. Бироқ 2025 йилнинг бошида Сурияда янги ҳукуматнинг қарори билан бу шартнома расман бекор қилинган. SANA ахборот агентлигининг хабар беришича, БААга тегишли бўлган DP World компанияси билан имзоланган меморандумга кўра, энди Тартус портининг юк ташиш имкониятлари оширилади, янги саноат ҳудудлари ва қуруқликдаги юк терминали қурилади ҳамда порт халқаро савдо марказига айлантирилади. Маълумот учун, Тартус портида Россиянинг ҳарбий-денгиз кучлари учун мўлжалланган базаси жойлашган. 2017 йилда, яъни бундан 8 йил муқаддам Россия ва Сурия ушбу базани 49 йил муддатга бепул фойдаланишга келишиб олган эди. Энди эса янги ўзгаришлар фонида Россиянинг ҳарбий инфратузилмаси бўйича келишувлар ҳам қайта кўриб чиқилиши мумкин. Анчадан буён агар Россия Суриядаги қайсидир объектидан чиқиб кетадиган бўлса, бу биринчи навбатда Тартус портидан бошлаши тахмин қилинаётганди.  

Умуман олганда, Тартусни Россиядан олиб қўйилгани ҳақидаги хабарлар жорий йил бошида чиққанди. Жумладан, 21 январь куни Суриянинг янги ҳукумати Россияга Ўртаер денгизидаги узоқ муддатли ҳарбий иштирокини таъминловчи Тартус билан боғлиқ шартномани бекор қилди. Тартус вилояти Божхона бошқармаси Россия компанияси билан Тартус портига инвестиция киритиш бўйича келишув бекор қилингани ва порт фаолиятидан тушган барча даромадлар энди Сурия давлатининг манфаатлари йўлида ишлатилишини маълум қилди. Бунгача эса портнинг даромад тақсимоти бошқа кўринишда бўлган. Хусусан, олдинроқ Асад режими ва Россия компанияси ўртасида имзоланган келишувга кўра, Россия денгиз флотининг Тартус портидаги ижара муддати 49 йилга узайтирилганди. Россия бу шартномага биноан, Тартусдан тушадиган фойданинг 65 фоизини оларди. Шартнома бекор қилингач, бу ишни қайси давлат ёки компания ўз зиммасига олиши номаълум эди. Аммо энди унинг номи аниқ. Бу БААнинг Dubai Ports World компаниясидир.

Исроилга қаршилар сони биттага камайди

1 йилдан буён Исроилнинг Ғазодаги геноцид амалиётлари ва у ерда қилаётган ғайриинсоний қирғинларига халқаро даражада амалда қаршилик қилиб келаётган саноқли шахслардан бири, Халқаро жиноят суди Бош прокурори Карим Хон вақтинча лавозимидан кетди. Бунинг сабаби унга қарши илгари сурилган жинсий тазйиқ айбловлари бўйича олиб борилаётган суриштирувдир. Карим Хонга қарши айбловлар ўтган йили қўйилган бўлиб, бу унинг Нетаньяхуни ҳибсга олиш тўғрисида ордер олишга муваффақ бўлган пайтига тўғри келди. ХЖС прокурори 2024 йил май ойидан бошлаб Исроилнинг ўша пайтдаги ҳарбий етакчиси Йоав Галант ва Бош вазир Биньямин Нетаньяху, шунингдек, ҲАМАС ҳаракати раҳбарларини ҳибсга олиш бўйича орден чиқаришга ҳаракатни бошлаганди. Ўшанда Нетаньяхуни жавобгарликка тортишда қаршиликларга учраган Карим Хоннинг интервьюси тармоқларда вирус каби тарқалди. Унга кўра, қудратли шахслар томонидан Карим Хонга гўёки бу суд фақат Путин ва Африкадаги диктаторлар учун амал қилиши тушунтирилган.

Лекин барибир 2024 йил охирида у Нетаньяху ҳибси учун ордер олишга эришди. Ғарбнинг қатор қудратли давлатлари ХЖС орденини ҳурмат қилиши, уни тан олган ҳолда Нетаньяху мамлакатга кириши билан қўлга олинишини эълон қилди. Бироқ бу жиноий суднинг асосини ташкил қилувчи Рим статутини ратификация қилганига қарамай, кўплаб давлатлар Исроил Бош вазирини қўлга олмаслигини маълум қилди. Айни пайтга келиб мазкур ордер ҳам Нетаньяху учун тўсиқ бўла олмаяпти. Карим Хонга қўйилган айбловларга келсак, 54 ёшли Бош прокурор узоқ вақт давомида бир аёлга нисбатан жинсий тегажоғлик ва бошқа ҳолатларга йўл қўйганмиш. Ҳозирча бу борадаги суриштирув қачон якунланиши номаълум. Карим Хоннинг бўшаган ўрнини эса ХЖСнинг икки нафар прокурор ўринбосари навбатма-навбат эгаллаб туради. Бунгача инсон ҳуқуқлари ташкилотлари ва айрим суд ходимлари Карим Хонни суриштирув якунигача лавозимидан чекинишга чақириб келганди. Бироқ у бу чақириқларга жавоб бермаган.

“Reuters” нашрига кўра, суриштирув якунларига қадар Карим Хон таътилга чиқади. У ўзига қўйилган айбловларни қатъиян рад этмоқда. Бу ҳолат ХЖС амалиётида мисли кўрилмаган воқеа бўлиб, Карим Хоннинг ўрнини қандай тўлдириш бўйича аниқ тартиб мавжуд эмас. Бу эса судга нисбатан АҚШ санкциялари ортидан юзага келган мавжуд инқироз фонида ХЖСда қўшимча ноаниқликларни юзага келтирмоқда.

Ҳа айтганча, ХЖС томонидан Исроил амалдорлари учун ҳибсга олиш ордерлари берилганидан  сўнг АҚШ ушбу судга санкциялар жорий қилганди. Бу санкциялар эса халқаро ҳуқуқ инқирозини тезлаштирмоқда. Маълумот ўрнида шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, Халқаро жиноий суд  ҳозирда Исроил ва ҲАМАС ўртасидаги можарога ҳамда Россиянинг Украинадаги ҳарбий  ҳаракатларига оид уруш жиноятлари бўйича тергов олиб бормоқда. Айнан Карим Хон ташаббуси  билан ХЖС Россия Президенти Владимир Путинга ва Исроил Бош вазири Бинямин Нетаняхуга  нисбатан ҳибсга олиш ордерлари чиқарган. Лекин, на Россия, на Исроил Халқаро  жиноий суднинг Рим статутини ратификация қилмаган ва улар суднинг юрисдикциясини тан  олмайди. Айбловларни ҳам рад этади. Бу ҳам етмаганидек, ортда қолган даврда мазкур статутни ратификация қилган Монголия Путинни, Венгрия эса Нетаняхуни ўз ерларида илиқ кутиб олди.