Midweek: Италиянинг Ўзбекистондаги “нишонлари”, дўстини жиннига чиқарган Трамп, бир ўлимдан қолган Путин, Дуровга берилган “озодлик”

Дунёнинг қудратли 7 давлатини ўзига қамраб олувчи G7 клуби аъзоси, жаҳондаги энг йирик 8-иқтисодиётга эгалик қилувчи давлатнинг ҳукумат бошлиғи, амалда мамлакат ичида энг таъсирчан куч бўлган Италия Бош вазири Жоржия Мелони Ўзбекистонда. 

Бу Мелонининг Ўзбекистон ерларида иккинчи бор бўлишидир. Бундан олдин, аниқроғи, 2024 йил 31 июль куни у Пекинга қилган расмий ташрифидан сўнг, қисқа вақтга Тошкентда тўхтаб ўтганди. Италия ҳукумат раҳбари билан Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири Бахтиёр Саидов учрашиб, Президент Мирзиёевнинг саломини етказган. Ўзбекистоннинг Ғарбий Европадаги биринчи стратегик шериги, Европа Иттифоқидаги учинчи, бутун дунё бўйича эса 11-ўринда турувчи энг яқин савдо ҳамкори Италия билан ташрифлар алмашинуви шу тарзда давом этади. 

Маълумот ўрнида, 28-29 май кунлари Италия Бош вазири Жоржия Мелони Ўзбекистонда бўлиб, Самарқандда музокара ва учрашувлар ўтказгандан сўнг, 30 май куни Марказий Осиё – Италия биринчи саммитини ўтказиш учун Қозоғистонга учиб кетади. Аслида жорий йил апрель ойининг сўнгги кунларида бўлиб ўтиши режалаштирилган Марказий Осиё – Италия биринчи саммити ва Италия Бош вазири Жоржия Мелонининг Ўзбекистонга ташрифи Рим папаси Францискнинг вафоти муносабати билан ортга сурилганди. Италия ўша кунлар давомида папанинг дафн маросимига тайёргарлик ва шу мақсадда дунёнинг турли чеккаларидан Римга ташриф буюрган сиёсий лидерларни қарши олиш билан банд эди. шу сабабли Мелонининг Ўзбекистонга ташрифи ва Марказий Осиё – Италия саммити бир ойга кечикди. Ниҳоят узоқ кутилган ташриф амалга ошди. 

Президент матбуот хизматининг хабар беришича, бу учрашув Шавкат Мирзиёевнинг 2023 йил 7-9 июнь кунлари Италияга қилган расмий ташрифи давомида эришилган келишувларга мувофиқ ўтказилади. Шу онда Президент Мирзиёевнинг бундан 2 йил олдин Италияга қилган сафарида қандай келишув ва натижалар бўлгани ҳақидаги савол ўринли. Мирзиёевнинг ўша ташрифи Ўзбекистон учун тарихий. Чунки ўшанда Италия расмий Тошкентнинг бутун Ғарбий Европадаги илк стратегик ҳамкорига айланган. Икки ўртада қиймати 9 миллиард еврога тенг 40 дан ортиқ битим имзоланганди. Шу боис Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтадиган олий даражадаги музокаралар бундан икки йил олдинги ташрифнинг давоми, десак хато бўлмайди. 

Хўш, Италия Бош вазири Самарқандга ортда қолган йиллар давомида Ғарбий Европа ҳукуматларида яхши таассурот қолдирган, 37 миллионлик бозорга эга ва хавфсизлик нуқтаи назаридан кўпчиликни ташвишлантираётган Афғонистон билан энг яқин алоқаларни йўлга қўйган давлат – Ўзбекистонда нималарни кўзлаяпти деган савол ўртага чиқади. Умуман олганда, Италия ва Ўзбекистон ўртасидаги шу каби юқори даражадаги ташрифлар сўнгги 3 йил ичида одатий тусга кирди. Италия ва Ўзбекистон ўртасидаги дипломатик алоқалар 1992 йилда ўрнатилган бўлиб, ўзаро муносабатлар бугунга келиб, 33 йиллик тарихга эга. Аммо Европа цивилизацияси ўчоқларидан бири бўлган Италиянинг Ўзбекистон билан ҳар қачонгидан-да яқин алоқалари старти 2023 йилнинг иккинчи чорагига бориб тақалади. Ўша пайтдан бошлаб Рим ва Тошкентнинг юқори мартабали мулозимлари ўртасида учрашувлар кўпайди. Бу 2023 йил 26 апрель куни Италия Мудофаа вазири Гвидо Крозеттонинг Ўзбекистонга ташрифи билан бошланди. Шундан борди-келдилар узлуксиз давом этди. Жумладан, 2023 йил 8 июль куни Президент Шавкат Мирзиёев Италияга расмий ташриф билан борди. У Бош вазир Мелони ва Президент Сержо Маттарелла билан музокаралар ўтказди. Ўзбекистон Президентининг 2023 йил июнь ойида Италияга қилган ушбу ташрифи барча жиҳатлардан-да кўра, икки мамлакат ўртасида стратегик шериклик битими имзолангани билан ёдда қолди. Италия Ғарбий Европа миқёсида Ўзбекистоннинг шундай юқори даражадаги илк ҳамкорига айланди. Кейинги ташрифлар мобайнида эса шу шериклик алоқаларини кенгайтириш масалалари кўтарилди. Хусусан, Президент Мирзиёевнинг Италияга ташрифидан 5 ой ўтар-ўтмас Италия Президенти Сержо Маттарелла Ўзбекистонга келди. Унга бу ташрифда қизи Лаура Матарелла ҳамроҳлик қилганди.

Йирик бозор ва хавфсизлик – Италиянинг Ўзбекистондаги энг асосий нишонлари бўлиши мумкин. Икки ўртада муносабатлар анча олдинроқ ўрнатилган бўлса-да, Россиянинг Украинага босқинидан сўнг, Путиндан газ сотиб олишни истамаган Европа Иттифоқи ҳам Марказий Осиёга аввалгидан кўра кўпроқ қизиқишни бошлади. Турли даражадаги учрашувлар, саммитлар ва “1+5” сиёсати шулар жумласидан. Юқоридан қаралса, Европа Иттифоқи давлатлари ичида Франция ва Италиянинг Марказий Осиёга нисбатан юритаётган сиёсати анча ўхшаш, аммо улар алоҳида манфаатларни кўзлайди. 

Трамп ҳокимият тепасига келгач, геосиёсий вазият анча ўзгариб, Елисей саройида Оқ уйга бўлган ишонч анча пасайгани ортидан Франция янги ҳамкорлик ташаббусларига эътибор қаратишни бошлади. Французлар ўзига бошқа ресурслар марказини қидиришни жадаллаштирди ва асосий манфаатни уран хомашёси атрофида кўрди. Италия эса иттифоқдоши каби ўз манфаатлари асосида юришни давом эттирар экан, мазкур давлатни кўпроқ энергетика ва мудофаа факторлари қизиқтирмоқда. Италия учун Марказий Осиё энергия хавфсизлиги масаласида устувор ўрин тутади. Масалан, Рим Ўзбекистонга қўшни бўлган Туркманистон билан энергия ресурслари борасида анча яхши алоқаларга эга. Ўзбекистон ҳам энергия ресурслари жиҳатидан Марказий Осиёдаги муҳим давлатлардан биридир. Шу боис Италия ва Франция Марказий Осиё энергетикасида охирги пайтларда истиқболли лойиҳаларни амалга оширишга умид қилиб келади.

Ҳозирда икки давлат олди-бердиларида асосан, Ўзбекистон импортчи, Италия эса экспортчи ролида қолмоқда. Европа давлати Ўзбекистондан асосан, трикотаж, мис, пахта ва минерал хомашё кабиларни импорт қилмоқда. Ўзбекистон эса Италиядан асосан, саноат ускуналари ва ишлаб чиқариш линиялари, электр двигателлари, маиший техника, тиббий ускуналар ва дори-дармон маҳсулотлари кабиларни харид қилади. Аммо эътибор қаратиш керак бўлган жиҳат экспорт ва импортдаги жуда катта фарқда. Масалан, “Trading Economics” журнали маълумотларига кўра, 2024 йилда мамлакатнинг Италияга экспорт қиймати 85 миллион АҚШ долларига яқинлашган бўлса, ундан қилинаётган импорт қиймати анча катта – 500 миллион АҚШ доллари атрофида. Экспортнинг импортдан 6 баробар кўплиги Италия Ўзбекистонни ўз маҳсулотлари учун қўшимча бозор сифатида кўришини англатади. Устига устак Ўзбекистон аҳолиси 38 миллионга яқинлашиб, бутун Марказий Осиёдаги аҳолининг 45 фоизини ташкил қилади. Бу минтақадаги истеъмол ҳажмининг деярли ярми дегани. 

Бундан ташқари, Италия учун Афғонистон масаласида ҳамкорликка тайёр бўлган Ўзбекистон хавфсизлик ва миграция масаласида жуда муҳим субъект ҳисобланади. Масалан, 2021 йилда Тошкент ва бошқа қўшни мамлакатлар ёрдами билан Рим Қобулдан 5 мингга яқин афғон фуқаросини эвакуация қилди – бу Европа Иттифоқидаги энг юқори кўрсаткичлардан биридир. Шунингдек, Афғонистонга гуманитар ёрдам киритишда Италия учун Термиз логистика маркази катта роль ўйнади.  Минтақавий таъсирга эга бўлган Марказий Осиёдаги ҳукуматлар, хусусан, Тошкент ва Остона билан ҳамкорлик қилиш геосиёсий таъсирдан тортиб, иқтисодий диверсификациягача бўлган масалаларда ҳар томонлама Римга манфаатли. Айниқса, Марказий Осиё “дарвозаси” ҳисобланадиган Ўзбекистон бунда жуда муҳим фигура бўлиши мумкин. Расмий Тошкентнинг сўнгги йиллардаги кўп векторли сиёсати эса халқаро ҳамкорлар учун кучли ишонч базасини яратди. Жумладан, Москва энг йирик икки савдо ҳамкордан бири бўлишига қарамай, Тошкент Россиянинг Украинага босқини бошланган илк кунларданоқ Донецк ва Луганскдаги Россия таъсири остида бўлган айирмачиларнинг ажралиб чиқишини тан олмаслигини очиқ тарзда, мамлакатдаги энг юқори сиёсий институтлардан бири ҳисобланадиган Сенатда, Ташқи ишлар вазири тилидан эълон қилди.

Шунингдек, Туркия билан ҳам фақат ўзаро манфаатли сиёсат олиб борилиши Самарқандда ўтказилган Европа Иттифоқи – Марказий Осиёнинг илк саммитида БМТнинг Шимолий Кипр Турк Республикасини тан олмаслик ва у билан ҳар қандай шаклда ҳамкорлик қилмаслик тўғрисидаги икки резолюциясига амал қилиш орқали тасдиқланди. Шу нуқтаи назардан Ўзбекистон Ғарбий яримшар кўз ўнгида ташқи босимлардан ҳоли, фақат миллий манфаатлар юзасидан ҳамкорлик қилишга очиқ ва прагматик сиёсий йўлга эга мамлакат сифатида гавдаланган бўлиши мумкин. Буни охирги йилларда Европадаги икки центрист мамлакат ҳисобланмиш Франция ва Италиянинг Ўзбекистонга яқинлашувидан ҳам илғаш қийин эмас.

Шунингдек, Россия томонидан қилинадиган муттасил нотенг муносабат, хусусан Ўзбекистон суверенитетини менсимаслик, ички ишларга “бурун суқиш” ҳолатлари, очиқдан очиқ таҳдидий риторикалар, мансабдорлар ўртасидаги муносабатларда камситиш ҳаракатлари (Лавров ва Саидов воқеаси) ва “СССРнинг ҳали мавжудлиги” ҳақидаги афсоналар фонида ўртадаги илиқ муносабатларнинг ҳарорати ўзгариб бориши табиий. Бундан ташқари, Хитойнинг Франциядаги элчиси 2023 йилги интервьюсида Собиқ Совет Иттифоқидан ажралиб чиққан мамлакатларнинг мустақиллигини сўроқ остига олиши расмий Тошкентни ҳушёрликка чорлаши ҳамда дунё бўйича кенг миқёсда ҳамкорлар қидиришга ундаши лозим. Европа Иттифоқи, жумладан Италия билан яқин алоқалар шу шароитда етилган бўлса ҳам ажаб эмас.

29 май куни Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган музокаралар якунида эса Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ва Италия Республикаси Бош вазири Жоржия Мелони Стратегик шериклик муносабатларини мустаҳкамлаш тўғрисидаги қўшма декларацияни қабул қилди. Улар ҳузурида ташриф доирасида инвестицияларни рағбатлантириш ва ўзаро ҳимоя қилиш, стратегик аҳамиятга эга хомашё соҳасида ҳамкорлик, миграция ва ҳаракатланиш эркинлиги соҳасида ҳамкорлик, Иқлим жамғармаси ва Италия қишлоқ хўжалиги конфедерацияси билан ҳамкорлик, “Sogesid” ва “Ansaldo” компаниялари билан "яшил" ривожланиш соҳасида ҳамкорлик, Тушиа, Пиза ва Турин университетлари билан шериклик тўғрисидаги икки томонлама битимларни алмашиш маросими ҳам ўтказилди. Шунингдек, расмий ташриф доирасида Италия Миллий тадқиқотлар маркази, “SIMEST” ва “Danieli” компаниялари, Перужа университети ҳамда бошқа ташкилотлар билан қатор ҳужжатлар имзоланди. Самарқанддаги кўчалардан бирига Рим номи берилди.

Дуров қайтди

Telegram асосчиси Павел Дуровни 9 ойдан бери тергов қилаётган Франция унга иккинчи бор Дубайга қайтишга рухсат берди. Дуров ўзининг Telegram’даги каналида июнь ойининг биринчи ҳафтасида Дубайда бўлиши ва олдинда “яхши янгиликлар” кутаётганини эълон қилди. Ҳозирда Франция расмийлари Telegram’даги контентни етарлича ҳимояланмаслиги ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар билан ҳамкорликдан бош тортгани учун Дуровга нисбатан тергов олиб бормоқда. Франция ва Бирлашган Араб Амирликларининг фуқароси бўлган Дуров 2024 йилнинг августида Франция аэропортида ҳибсга олинганидан бери суд назорати остида бўлиб келган. Ўтган йил сентябрь ойида унга Telegram орқали ноқонуний фаолият олиб бориш билан боғлиқ олтита айблов эълон қилинган. Бугунги кунгача тергов жараёнида Дуров жорий йил 15 март кунидан 7 апрель кунигача Дубайга қайтишга рухсат олганди. 

Telegram асосчиси 2 ҳафта олдин Францияда туриб расмий Парижга жиддий айблов қўйганди. Дуров Францияни Руминиядаги сайловларга таъсир ўтказишга уринишда айблаб, бу борада француз разведкаси раҳбари ундан ёрдам сўрагани ҳамда Руминиядаги консерваторларга таъсир ўтказишни илтимос қилганини Х’даги саҳифасида маълум қилди. Расмий Париж эса бу айбловларни қатъиян рад этди ва барчани масъулият ва Руминия демократиясини ҳурмат қилишга чақирди. Аммо бу пайтда Руминиядаги сайловда ҳақиқатдан ҳам қизиқ ва шубҳали жараён кўзга ташланди. Президентлик сайловининг биринчи босқичи 4 май куни бўлиб ўтганди. Унда либерал номзод Никушор Дан 21 фоиз унинг асосий рақиби консерватор қарашларга эга, Жорж Симион эса 41 фоизга яқин овоз билан биринчи турдан иккинчи турга ўтганди. Навбатдаги турда эса кутилмаганда ўша либерал-прогрессив номзод Никушор Дан ғалаба қозонди. Сайлов бюллетенлари ҳисобланганидан кейин пойтахтнинг у 54 фоиз овозга эга бўлиб, рақиби, 46 фоиз овоз олган ўта ўнгчи, консерватор Жорж Симионни ортда қолдирди. Ваҳоланки, у биринчи турда Симиондан нақд 20 фоизга ортда қолаётганди. Дастлаб Жорж Симион кутилмаганда ғалабани қўлга киритиб кетган Данни табриклади, бироқ Павел Дуровнинг Х’да кўтарган шовқинидан кейин фикрини ўзгартириб, Руминия Конституциявий судидан сайлов натижаларини бекор қилишни сўраб, ўз электоратини намойишларга чорлади. Дуров эса бу чақириқ остига “агар бу Руминия демократияси учун ёрдам берса, гувоҳлик беришга тайёрман”, дея изоҳ қолдирганди.

Трамп ва Путиннинг дўстлиги тугадими?

Трампнинг Россия ва Владимир Путинга бўлган муносабати инжиқ об-ҳаводан-да тез ўзгарувчанлик намойиш қиляпти. Сўнгги кунларда ўзига тегишли ижтимоий тармоқда Трамп томонидан Путин ҳақида ёзилган иккита постдан аллақачон  кўпчиликнинг хабари бор. Бу постларга Кремлдан келган юмшоқ ва айёрона жавоб ҳам ҳафта давомида муҳокамалар марказида бўлди. 

Эсингизда бўлса, 19 май куни Трамп ва Путин ўртасидаги телефон суҳбатидан сўнг, Европада кучли хавотир пайдо бўлганди. Кўплаб хорижий нашрлар бу қўнғироқни “Путиннинг ғалабаси” деб таърифлади. Чунки эртаси куни Трамп Россияга санкция қўлламасликни очиқлаганди. Шундан сўнг, Трамп Украинани унутди деган хавотирлар урчиди. Аммо Путин бу сукунатдан фойдаланиб, кескин равишда чегарадан чиқди. 24 майга ўтар кечаси Россия тўғри пойтахт Киевга баллистик ракеталар ва дронлар билан ҳужум қилди. Шундан сўнг Дональд Трамп Путиннинг Украинадаги ҳаракатларидан норози эканини билдирди ва Россияга қарши санкциялар жорий этилиши эҳтимоли ҳақида мутлақо жиддий ўйлаётганини маълум қилиб, Россия Президентини “ақлдан озган” деб атади. У, шунингдек, Путиннинг мақсади бутун Украинани эгаллаш бўлиши мумкинлигини таъкидлади. Бироқ Трамп агар Путин бунга ҳаракат қилишга уринса, бу Россиянинг қулашига олиб келиши ҳақида ҳам алоҳида огоҳлантирди. Шу тарзда Россияга санкциялар қўллаш масаласи яна кун тартибига қайтди. “The Wall Street Journal” 26 май куни Трамп шу ҳафта охиригача Россияга қарши янги санкциялар жорий этиш имкониятини кўриб чиқаётгани ҳақида ёзди.

Бироқ Кремль мазкур жараёнда айёрона ҳаракатни давом эттиряпти. Хусусан, Россия Президентининг матбуот котиби Дмитрий Песков Трамп Путинни кескин танқид қилиб, уни “буткул ақлдан озган” деб атаганига жавобан АҚШ Президентининг бу баёнотини Россия ва Украина ўртасидаги музокараларга ёрдам бериш оқибатидаги “эмоционал зўриқиш” деб атади. Песков Киев ва Москва ўртасидаги музокаралар Трампнинг саъй-ҳаракатлари натижасида бўлаётгани, у бу учун катта куч сарфлаётганини таъкидлади. Кремль воизига кўра, бу “эмоционал зўриқиш”га олиб келиши табиий. Шу тарзда россиялик расмийлар Трампнинг кескин баёнотини силлиқ қабул қилиб, эмоцияга йўйиб юборди. Аммо Трамп Путинни танқид қилишни давом эттирди. АҚШ Президенти ижтимоий тармоқдаги саҳифасида гўёки у бўлмаганда Россия билан аллақачон жуда ёмон воқеалар юз берган бўларди, деб ёзди. Шунингдек, Трамп Путин “олов билан ўйнашаётганини” таъкидлади. 

Бир ўлимдан қолган Путин

“Россия” телеканали эфирида ҳаво ҳужумидан мудофаа бўлинмаси қўмондони Юрий Дашкин Владимир Путиннинг вертолёти Курск вилоятига учаётганида Украина дронларининг кенг кўламли ҳужумига учраганини маълум қилиши ҳафтанинг энг шов-шувли хабарларидан бири бўлди. Дашкиннинг сўзларига кўра, Путиннинг Курск вилоятига ташрифи чоғида у ўтирган вертолётга украиналик ҳарбийлар учувчисиз учиш аппаратлари билан ҳужум уюштирган. Россия Президентининг вертолёти дронлар ҳужумини қайтариш эпицентрида бўлган. Юрий Дашкиннинг маълум қилишича, Россия мудофаа бўлими бир вақтнинг ўзида ҳаво ҳужумига қарши курашган ҳолда, Путин ўтирган вертолётни ҳам ҳимоя қилган. Унинг таъкидлашича, жами 46 та самолёт типидаги дрон йўқ қилинган.

Россия Президенти Владимир Путин жорий йилнинг 20 май куни Курск вилоятига ташриф буюриб, гуманитар штабда кўнгиллилар билан учрашганди. Бундан ташқари, Путин маҳаллий ҳокимият раҳбарлари билан йиғилиш ўтказган, шунингдек, вилоят губернатори вазифасини бажарувчи Александр Хинштейн билан учрашиб, Курсчатов шаҳрида қурилаётган Курск АЭС-2 объектини кўздан кечирганди.

Эслатиб ўтамиз, Путин Курск вилоятига охирги марта жорий йилнинг 12 март куни борган эди. Ўшанда у ҳарбий кийимда Курск ҳарбий гуруҳ бошқарув пунктларидан бирида йиғилиш ўтказган. Йиғилишда Россия Бош штаби бошлиғи Валерий Герасимов вилоятда Украина қуролли кучларининг қуршаб олингани ҳақида ҳисобот берганди.

Украина Қуролли кучлари эса Курск вилоятига ҳужумни ўтган йили 6 август куни бошлаган эди. Бир неча кундан сўнг ўша пайтдаги вилоят раҳбари Алексей Смирнов украиналик ҳарбийлар назоратига 28 та аҳоли пункти ўтганини, тахминан 180 минг киши эвакуация қилинганини, шулардан 121 минг нафари ўз ихтиёри билан кетганини маълум қилган. Аммо вақт ўтиб, ҳарбий ҳаракатлар давомида Россия Мудофаа вазирлиги 59 аҳоли пункти, жумладан, украиналиклар томонидан ягона эгалланган шаҳар – Суджани озод этилганини билдирди. Жорий йил 26 апрель куни руслар Украина қуролли кучлари вилоятдан тўлиқ сиқиб чиқарилганини эълон қилган. Герасимов бу борадаги ёрдам учун Шимолий Корея ҳарбийларига миннатдорлик билдирган.