Қорабоғдаги қайси ёдгорликлар Озарбайжон назоратига ўтди?

Россиялик маданият арбоблари UNESCO’дан Тоғли Қорабоғнинг насроний маданий ва меъморий объектларини сақлаб қолиш учун зарур бўлган барча чораларни кўришни сўрамоқда. Бунгача Москвадаги “Архнадзор” ижтимоий ҳаракати Президент Владимир Путинга мактуб йўллаб, ундан илгари Арманистон назорати остида бўлган ва ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш тўғрисидаги битимга биноан Озарбайжонга кўчирилган ҳудудлардаги христиан маданиятининг қадимий ёдгорликларини ҳимоя қилишни сўраган.

Дадиванк монастири

Келбажар минтақасидаги IX-XIII асрлардаги Арман монастири. Монастир номининг этимологияси афсона билан боғлиқ бўлиб, унга кўра Ҳаворий Фадейнинг шогирдларидан бири Дади насронийликни тарғиб қилгани учун шаҳид бўлган. Монастирнинг биринчи маъбади ўрта асрларда унинг қабри устига қурилган. 1993 йил март ойида монастирда тиклаш ишлари бошланди. Маълум қилинишича, 2007 йилдаги қазиш ишлари пайтида монастирдан Санкт-Дади ёдгорликлари топилган.

Россия Федерацияси Президенти Владимир Путин, Озарбайжон Республикаси Президенти Илҳом Алиев ва Арманистон Никол Пашинян ўртасида жорий йилнинг 9 ноябрь куни имзоланган навбатдаги сулҳнинг шартларидан бири Тоғли Қорабоғ ҳудудига Россия томонидан 1960 нафардан иборат тинчликпарвар кучларни киритиш эди. Россия Мудофаа вазирлиги маҳаллий аҳолининг илтимосига биноан, Россия ҳарбийлари Дадиванк монастири ёнида кузатув пункти ташкил этганини хабар қилди.

Гтчаванк монастири черкови

Ҳадрут минтақасидаги ХIII асрга оид монастир черкови. Шахен Мкртчяннинг “Тоғли Қорабоғнинг тарихий ва меъморий ёдгорликлари” китобига кўра, қадим замонлардан бери Гтчаванк минтақанинг сиёсий ва маънавий марказларидан бири бўлган.

Тинчлик шартномаси натижасида Арманистон Келбажар, Агдам ва Лочин вилоятларини Озарбайжонга топширди. Арманистон Тоғли Қорабоғ билан кенглиги 5 километр бўлган Лочин йўлаги орқали боғланган. Бундан ташқари, Озарбайжон томони жанг пайтида эгаллаб олинган барча ҳудудларни, шу жумладан Ҳадрут вилояти ва Шуша шаҳрини сақлаб қолади.

Тигранакерт қалъаси

Милоддан аввалги I асрда қурилган Тигранакерт қалъаси Хаченагет дарёси яқинида, Нор Марага қишлоғи ёнидаги тоғда жойлашган. Қалъанинг номи қирол Тигран II (Буюк) ҳукмронлиги даврига тегишли.

Қадимги Тигранакерт турар жойи

Қадимги Тигранакерт манзилгоҳи милоддан аввалги I асрда Тигран II томонидан асос солинган ушбу номга эга тўртта қадимий шаҳарлардан биридир. 2006-2008 йилларда олимлар шаҳарнинг турли жойларида ва унинг атрофида қазиш ишларини олиб боришди. Топилмалар орасида қалъа бинолари, қалъа деворлари, базилика, милоддан аввалги I асрга оид бошқа топилмалар бор эди.

Ванкасар черкови

“Тигранакерт” тарихий-маданий қўриқхонаси ҳудудида VII аср черкови. Озарбайжон томонининг таъкидлашича, арманлар жорий йилнинг кузида ўз уйларидан чиқиб, монастирлар ва черковлардан нафақат шахсий буюмларини, балки ёдгорликларни, идишлар, мебелларни ҳам олиб кетишган. Озарбайжон ушбу масала бўйича UNESCO’га мурожаат қилмоқчи. Боку Тоғли Қорабоғдан тарихий экспонатларни экспорт қилишни ноқонуний деб ҳисоблашини маълум қилган.

Цицернаванк монастири

IV-VI асрларда қурилган Цицернаванк монастири ҳудудида Авлиё Жорж Базиликаси сақланиб қолган. У Арманистонни Тоғли Қорабоғ билан боғлайдиган ҳудуд — Лочин йўлаги яқинида жойлашган. “Цицернаванк” сўзи қадимги арман тилида “кичик бармоқ” деган маънони англатувчи “цицерн” илдизидан келиб чиққан. Бу монастир тарихида Санкт-Жорж ёдгорликлари сақланган деб ҳисобланган даврни кўрсатади.

Сурб Аменапркич Казанчецоц собори (Қутқарувчи Муқаддас Масиҳ)

Шушадаги собор. Маъбад 1868-1887, қўнғироқ минораси — 1858 йилга тегишли. Коммунистик режим даврида черков ёпиқ эди. Кейинчалик Казанчецоц тикланди ва 2008 йилда у эрда 657 жуфтлик иштирокида “катта тўй” ўтказилди. Жорий йил сентябрь ойида Казанчецоц бир нечта снарядлардан азият чеккан.

Арманистон шу йилнинг ноябрь ойида Озарбайжон томонини вандализмда айблаган. Арманий Апостол черкови Шушадаги Казанчецоц собори шаҳар эгаллаб олингандан кейин анча зарар кўрганини айтади. Шуша ибодатхонаси деворларига озар тилида графитлар туширилган фотосурат илова қилинган.

Амарас монастири

Тоғли Қорабоғнинг жануби-шарқий қисмида жойлашган дастлабки ўрта аср монастири. Унга Саинт Грегорй Иллуминатор асос солгани тахмин қилинади. IV асрнинг ўрталарида унинг ҳудудида Григорнинг набираси Григорис дафн этилган. Шунингдек, V асрнинг бошларида арман алифбосининг асосчиси Месроп Маштоц унда биринчи арман мактабига асос солган деб ишонилади.

Озарбайжон томони маданий меросга нисбатан вайронкор муносабатда бўлингани тўғрисида ҳам даъволар қилди. Озарбайжон Фанлар академияси ҳисоб-китобларига кўра, бу ҳудуд Ереван томонидан назорат қилинган ва тан олинмаган республика кучлари томонидан Тоғли Қорабоғдаги 67 та масжиддан 63 таси бутунлай вайрон қилинган. Озарбайжон Арманистондан моддий товон пули олиш ниятида эканлигини эълон қилган.

Умиджон Нозимжонов