Yaqin Sharqda yangi sahifa: Suriya endi AQSHning hamkorimi?

Vashington va Damashq munosabatlarida kutilmagan burilish yuz berdi. Bir paytlar dushman deb qaralgan Suriya rahbari endi Amerika poytaxtida oliy martabada kutib olinmoqda. 2025 yil 10 noyabr kuni Suriya muvaqqat prezidenti Ahmad ash-Shara Amerika Qo‘shma Shtatlari Prezidenti Donald Tramp bilan Oq uyda uchrashuvi rejalashtirilgan — bu Suriya davlat rahbarining Vashingtonga ilk rasmiy tashrifidir. Bashar Asadning 24 yillik temir qo‘l boshqaruvi 2024 yil oxirida qulatilib, Ahmad ash-Shara hokimiyatga keldi. Endi esa yangi Suriya rahbari G‘arb bilan til topishib, AQSH tomonidan “terrorchi” tamg‘asi olib tashlanmoqda. Xo‘sh, nima sababdan AQSH uchun Suriya birdaniga kerak bo‘lib qoldi?

Terrorchi ro‘yxatidan – Oq uy mehmonigacha

Ahmad ash-Shara – ko‘pchilikka Abu Muhammad al-Jo‘loniy nomi bilan tanish – bir necha yil avval Amerika uchun ashaddiy dushman edi. U Suriyadagi “Hay’at Tahrir ash-Shom” (HTSH) nomli qurolli muxolifat harakatiga rahbarlik qilgan, hatto “Al-Qoida” bilan aloqador ekani uchun 2013 yilda Amerika tomonidan terrorchi deb e’lon qilingan edi. 2014 yilda esa Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) Xavfsizlik Kengashi va Buyuk Britaniya ham Jo‘loniyni terrorchilar ro‘yxatiga kiritib, unga nisbatan moliyaviy sanksiyalar joriy qilgan edi. Biroq Asad rejimi ag‘darilishi ortidan ash-Shara HTSH kuchlari va Turkiyaga tayanib hokimiyatni qo‘lga oldi va 2025 yil boshida o‘zini Suriya muvaqqat prezidenti deb e’lon qildi. Uning yetakchiligidagi HTSH janchilari chaqmoq tezligida hujum uyushtirib, Asad hukumatini ag‘darib tashlagan edi.

Hokimiyat tepasiga kelgan zahoti ash-Shara xalqaro maydonda o‘z imidjini o‘zgartirishga kirishdi. U ilgari qurolli isyonchi nomi bilan tanilgan bo‘lsada, endi dunyo davlatlari bilan diplomatik aloqa o‘rnatishga intilmoqda. 2025 yil may oyida Saudiya Arabistonida AQSH Prezidenti Donald Tramp bilan ilk bor uchrashgani ham bejiz emas. Shu uchrashuvdan so‘ng AQSH hukumati Suriya bilan bog‘liq eski siyosatini qayta ko‘rib chiqdi – uzoq yillar davomida AQSH terrorizm homiysi sifatida ko‘rib kelgan Damashq endi G‘arbga yuzlanmoqda. Oktyabr oyida ash-Shara Moskva va Tehron bilan ham aloqalarni yo‘lga qo‘yishga urinib ko‘rdi, biroq uning asosiy maqsadi Suriya uchun G‘arb dunyosining eshiklarini ochish ekani kundek ravshan edi.

G‘arb davlatlari ash-Sharaning yangi hukumatini tobora tan olib bormoqda. BMT Xavfsizlik Kengashi yaqinda ash-Shara va uning safdoshlari (jumladan, ichki ishlar vaziri Anas Xattob) ustidan avval joriy etilgan sanksiyalarni bekor qildi. BMT buni HTSH va “Al-Qoida” o‘rtasida “faol aloqalar yo‘qligi” bilan izohladi. Oradan ko‘p o‘tmay, AQSH va Buyuk Britaniya ham ash-Shara shaxsiga nisbatan moliyaviy cheklovlarni olib tashladi. Ya’ni, endilikda ash-Shara rasman Amerika “qora ro‘yxati”dan chiqarildi – avval terrorchi deb tamg‘alangan shaxs endi Oq uy mehmoniga aylangani diqqatga sazovor holatdir.

Amerika Davlat departamenti rasmiy bayonotida bu qarorni “Suriya rahbariyatining (sobiq prezident Bashar Asad ketganidan keyingi) erishgan yutuqlarini tan olgan holda” qabul qilganini ma’lum qildi. Xususan, yangi hukumatning narkotik moddalar savdosiga qarshi kurashi, kimyoviy qurollarni yo‘q qilishi va mintaqaviy xavfsizlikka qo‘shayotgan hissasi e’tirof etildi. Bu so‘zlar ash-Sharaning xalqaro hamjamiyat oldidagi obro‘sini oshiradi – endi u terrorizm homiysi emas, aksincha, terrorga qarshi kurashda sherik sifatida ko‘rilmoqda.

Vashingtonning yangi strategiyasi: Nega AQSH Suriyani qo‘llayapti?

Bashar Asad davrida Amerika Qo‘shma Shtatlari Suriyani yakkalash, iqtisodiy jazolar va siyosiy bosim bilan tiz cho‘ktirishga urinib kelgan edi. Endilikda vaziyat o‘zgardi – AQSH o‘z strategiyasidan voz kechib, Damashqdagi yangi hokimiyat bilan bevosita muloqot va hamkorlik yo‘liga o‘tdi. Vashington Suriyani endi muammo manbai emas, balki Yaqin Sharqdagi muammolar yechimining bir qismi sifatida ko‘rmoqda. Xo‘sh, Amerikaga yangi Suriya nima uchun kerak bo‘lib qoldi?

Birinchidan, terrorizmga qarshi kurash va xavfsizlik. Suriya fuqarolar urushi yillarida “Islomiy davlat” (ISHID) kabi terrorchilarning o‘chog‘iga aylangan edi. Yangi hukumat Amerika yetakchiligidagi xalqaro terrorizmga qarshi koalitsiyaga qo‘shilishga tayyor ekanini bildirgan. Ash-Sharaning Oq uyga tashrifi chog‘ida Suriya rasmiy ravishda 80 dan ortiq davlatni birlashtirgan ushbu koalitsiyaga a’zo bo‘lishi kutilmoqda. Bu esa Amerikaga o‘z harbiy ishtirokini kamaytirish imkonini beradi – mahalliy kuchlar yordamida terrorga qarshi operatsiyalarni davom ettirib, amerikalik askarlar sonini sezilarli qisqartirish rejalashtirilgan (taxminan 2000 nafar harbiy qoldirish). Aslida, HTSH guruhining o‘zi Asadga qarshi kurash yillarida ISHIDga qarshi bir qancha jangovar amaliyotlar o‘tkazib, tajriba orttirgan. Demak, Amerika endi kechagi dushmandan bugungi ittifoqchi sifatida foydalanib, mintaqada barqarorlikni ta’minlashga urinmoqda.

Ikkinchidan, geosiyosiy manfaatlar. Asad rejimi davrida Suriya Rossiya va Eron ta’siri ostida edi – aynan Moskva va Tehron Asadni qurollantirib, qo‘llab-quvvatlagani sir emas. Yangi h hukumat hokimiyatni egallashi bilan esa Rossiya va Eronning Suriyadagi nufuzi keskin pasaydi. HTSH yetakchisi Ash-Shara tomonidan Asadning ag‘darilishi nafaqat Damashq, balki butun mintaqada geosiyosiy kuchlar muvozanatini o‘zgartirdi – AQSH manfaatlariga mos tarzda Rossiya va Eron chekinishga majbur bo‘ldi. Vashington buni tarixiy imkoniyat deb ko‘rmoqda: endi Suriya G‘arb tomon yuz o‘girgan ekan, uni o‘z ta’sir doirasiga kiritib, Kreml va Eronni Yaqin Sharqdan siqib chiqarish imkoni bor.

AQSH rasmiylari ta’biricha, “yangi Suriya bilan keng qamrovli strategik, siyosiy va iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish mintaqani tubdan o‘zgartirishi mumkin” – zero, Yaqin Sharq beqarorligi o‘n yillar davomida AQSHni qayta-qayta harbiy aralashuvlarga tortib kelgan edi. Agar Damashq Vashingtonning ittifoqchisiga aylansa, AQSH nafaqat o‘z raqiblarini (Eron, Rossiya) cheklaydi, balki mintaqada tinchlikni saqlash mas’uliyatini mahalliy hukumatlar zimmasiga yuklab, yirik harbiy harajatlar va qurbonliklardan qochishi ham mumkin. Shunday qilib, Vashington Suriyani o‘zining uzoq muddatli strategik rejasining – Yaqin Sharqda barqarorlik va AQSH yetakchiligidagi tartib o‘rnatish siyosatining – yangi bo‘g‘iniga aylantirmoqda.

Uchinchidan, mintaqaviy diplomatiya va ittifoqlar. Suriya arab davlatlari orasida yillar davomida yakkalangan edi. Endi esa Saudiya Arabistoni, Qatar kabi davlatlar ham Damashq bilan aloqalarni tiklamoqda. Ayniqsa, AQSH Suriyani xalqaro koalitsiyalarga integratsiya qilish niyatida. Ash-Shara hukumati terrorizmga qarshi global kurashga qo‘shilishi unga xalqaro maydonda qonuniylik va e’tibor olib keladi. Vashington esa buning evaziga Suriya hukumatidan ichki islohotlar va inklyuziv siyosat kutmoqda – ya’ni, yangi rahbariyat avtoritar shubhalarga berilmasdan, barcha etnik-diniy guruhlarni qamrab oluvchi boshqaruv tizimini qaror toptirsa, AQSH yanada ko‘proq yordam ko‘rsatishga tayyor.

Bundan tashqari, Suriyaning Isroil bilan munosabatlari ham AQSHning diqqat markazida. Asad davrida Suriya va Isroil o‘rtasidagi keskinlik doimiy edi. Hozir esa Tramp ma’muriyati Suriyani kengroq tinchlik jarayonlariga tortishni ko‘zlamoqda: masalan, arab davlatlari va Isroil o‘rtasidagi “Ibrohim kelishuvlari” doirasiga kelajakda Suriya ham qo‘shilishi ehtimoli tilga olinmoqda. Albatta, Damashq hozircha Isroil bilan to‘liq diplomatik yaqinlashuvdan yiroq, biroq hech bo‘lmaganda chegaradagi xavfsizlik bo‘yicha kelishuvga erishish harakatlari ketmoqda. Amerika vositachiligida olib borilayotgan Suriya–Isroil muzokaralarida Jo‘lon tepaliklaridagi vaziyat, Eron kuchlarining Suriyadan butkul chiqarilishi kabi masalalar muhokama qilinmoqda. Vashington nazarida, agar Damashq Tehrondan uzoqlashib, Isroil bilan murosa yo‘lini topsa, bu butun mintaqa tinchligi uchun ulkan yutuq bo‘ladi. Shu bois AQSH Suriyani mintaqaviy tinchlik tashabbuslariga jalb etib, Yaqin Sharqda yangi kuchlar muvozanatini shakllantirishga urinmoqda.

Suriya nima yutadi va xavflar nimada?

AQSHning Suriyaga qiziqishi ortida, albatta, o‘z manfaatlari yotibdi. Biroq yangi Damashq hukumatining o‘zi ham bundan ancha foyda ko‘rmoqda. Birinchidan, xalqaro sanksiyalar yumshamoqda. Avvalgi rejim davrida AQSH va Yevropa Ittifoqi Suriya iqtisodini bo‘g‘ib kelgan edi, endi esa muhim cheklovlar olib tashlanmoqda. Bu rekonstruksiya va gumanitar yordam yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlab, urush xarobazorlari ustida yangi Suriya davlatini tiklash imkonini beradi. Moliya va investitsiyalar oqimi yo‘lga qo‘yilsa, xalq xo‘jaligini oyoqqa turg‘izish osonlashadi. 

Ikkinchidan, yangi hukumat xalqaro hamjamiyat ko‘z o‘ngida qonuniylashmoqda – ash-Sharaning BMT Bosh Assambleyasiga murojaat qilib, yetakchi davlatlar poytaxtlariga qilgan safari shuni ko‘rsatadiki, endi dunyo Suriya bilan qaytadan ishlashga tayyor. Bu esa diplomatik tan olinish, yordam va xavfsizlik kafolatlari degani.
Albatta, hammasi ham silliq emas. Ash-Sharaning o‘tmishi Vashingtondagi ayrim siyosatchilarni hanuz sergak tutmoqda. U boshchilik qilgan HTSH harakati ilgari “Al-Qoida” bilan hamkorlik qilgani aytiladi, tarkibida ashaddiy jangarilar borligi haqida eslatmalar yo‘qolgani yo‘q. Amerika ash-Shara hukumatidan kutilayotgan “to‘laqonli yondashuv” aslida shundan iboratki, Damashq ekstremizm va qasoskorlikdan voz kechib, barcha tomonlarni qamrab oluvchi boshqaruvni joriy etishi kerak. Aks holda, agar yangi prezident eski xatolarga yo‘l qo‘ysa yoki avtoritar uslublarni qaytarsa, AQSH bosim vositalarini qayta ishga solishi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda.

Shunday bo‘lsada, bugungi kunda “Vashington–Damashq alyansi” haqiqatga aylanib bormoqda. Yillar davomida AQSH dushmani bo‘lgan Suriya endi uning mintaqadagi hamkoriga aylangan. AQSHga Suriya kerakmi? Ha, hozirgi geosiyosiy manzarada kerak – terrorizmni yengishda, Eron va Rossiya ta’sirini cheklashda, Isroil xavfsizligini ta’minlashda va butun Yaqin Sharqda yangi tartib o‘rnatishda Suriya muhim bo‘g‘inga aylanmoqda. Damashqning G‘arb tomon og‘ishi esa qurshovda qolgan, urushdan toliqqan Suriya uchun yangi bir umid, yangi sahifa demakdir.

AQSH va yangi Suriya rahbariyati o‘rtasidagi ushbu pragmatik yaqinlashuv – kechagi dushmanlarning bugungi manfaat yo‘lida ittifoqdoshlarga aylanish jarayoni – mintaqada tarixiy o‘zgarishlarni boshlab berdi. Endi ushbu sheriklik naqadar mustahkam bo‘lishini vaqt ko‘rsatadi. Ammo hozircha fakt shuki, Vashington Suriyani yoniga olishga qaror qilgan va buning ortida juda aniq sabablarga ko‘ra, Suriya ham AQSH ko‘magiga muhtoj. Demak, har ikki tomon bir-birini “kerak” deb topdi va dunyo siyosatida yangi bir sahifa ochilmoqda.

Bekzod Po‘latov