Ўйин энди бошланди. 20 сонияда 2 та зарба, 24 сонияда 2 та бегона товуш. Булар нимани англатади?

Ўтган йил 25 декабрда Россия ҳудудида зарбага учраб, сўнг Ақтауда қулаган Озарбайжонга тегишли самолёт тақдири яна эътибор марказида. Аслида бу сўнгги кунларда Баку ва Москва ўртасидаги дипломатик зиддият фонида юзага чиқди. Озарбайжоннинг MINVAL нашри томонидан сиздирилган, россиялик капитанга тегишли экани айтилаётган хат, видео ва аудиоёзувлар эса бу ишдаги бурилиш нуқтаси бўлди. Кўпчиликни бу далиллар нега айнан бугун эълон қилингани шубҳалантирмоқда. Аммо барчасини четга суриб, ушбу далиллардаги энг муҳим нуқта бўлган иккита жиҳатга эътиборингизни қаратмоқчимиз. Булар самолётга қарата икки марта ўт очиш ва бу жараён 20 сония атрофида амалга оширилганидир. Чамаси 18 ёки 20 сония. Ундан кам ҳам, кўп ҳам эмас.

Эсингизда бўлса, Озарбайжонга тегишли Embraer 190 самолётининг “қора қути”си у ишлаб чиқарилган Бразилияга етказилиб, орадан кўп ўтмай, Қозоғистон бошчилигида тузилган ва Озарбайжондан ҳам вакиллар жалб қилинган комиссия ўрганишлар натижасида бундан 5 ой олдин, аниқроғи январь ойи охирида дастлабки маълумотларни томонлар билан улашганди. Февраль бошида эса мазкур авиаҳалокат бўйича илк ҳисоботлар очиқланди. Ўшанда бир қанча текширув натижалари билан бирга сониялар ва уларда эшитилган иккита товуш билан боғлиқ муҳим жиҳат ҳам аниқланганди. Яъни самолёт Грозний устидаги парвоз пайтида икки бор қўнишга ҳаракат қилган, аммо иккинчи қўнишни ҳам амалга ошира олмаганидан сўнг капитан Бакуга қайтишга қарор қилган. Ушбу қарор қабул қилингандан сўнг Грозний устида 24 сония оралиғида иккита бегона шовқин қайд этилган.

Буёқда чамаси 20 сония оралиғида икки марта ўт очиш буйруғи, бошқа томонда эса анча олдин эълон қилинган ҳисобот бўйича 24 сония ичида иккита бегона товуш. Айнан мана шу вақт интервали бугун кўпчиликнинг эътиборидан тушиб қолмоқда. QALAMPIR.UZ эса шу кунгача маълум бўлган расмий ҳисоботлар ва яқиндагина ОАВга сиздирилган, аммо ҳали тасдиқланиб улгурмаган, шундай бўлса-да, тергов учун жуда муҳим бўлиши мумкин бўлган тафсилотларни бир-бири билан солиштирди. Мазкур материалда кўпчиликнинг эътиборидан четда қолаётган сониялар ҳамда уларнинг таҳлилини тақдим қиламиз.

“Ўққа тут”

2024 йил 25 декабрда Грознийга яқинлашаётганда уриб туширилган AZAL авиакомпаниясининг Embraer 190 самолётига ўт очиш буйруғи россиялик ҳаво ҳужумидан мудофаа капитани Дмитрий Паладичук томонидан берилганини исботловчи видео ва аудиоёзувлар тарқалди. Аниқроғи 1 июль куни Озарбайжоннинг “Minval” нашри таҳририятига мазкур авиакатастрофа ҳақидаги шов-шувли материаллар акс этган аноним хат келиб тушган. Мактубда ҳаво ҳужумидан мудофаа капитанининг Россия Мудофаа вазирлиги буйруғи билан самолётга ўт очилгани ҳақидаги тушунтириш хати, видео, аудиоёзувлар ва жиҳозларнинг ҳолати ҳақидаги тафсилотлар мавжуд. Хатнинг қисқа мазмунига кўра, Паладичукка бир неча соатлар орасида жанговар шайлик ва энг сўнггида нишонни йўқ қилиш буйруғи берилган.

“Менга берилган саволларнинг моҳиятига келсак, мен, капитан Дмитрий Сергеевич Паладичук, қуйидагиларни тушунтиришим мумкин: Мен 274-сонли БМ командириман, ҳисоб-китоб бошлиғи, 2024 йил 24 декабрдан 2024 йил 25 декабргача Грозний шаҳрини қамраб олиш учун жанговар навбатчиликда эдим. 25 декабрь куни соат 05:40 да 1-сонли шайликка чиқиш буйруғи олинди. Соат 05:48 да уяли алоқа орқали 1-сонли шайликка ўтиш ҳақида хабар бердим. Позициядаги уяли алоқа беқарор эди, менда бошқа барқарор алоқа воситалари йўқ эди. Оптик толали кабеллар ётқизилган, аммо терминалга уланмаган ва териш майдони бўлган рақамли телефон йўқ эди”, дейилган хатда.

Нишонни йўқ қилиш буйруғига келсак, бундай топшириқ Паладичук томонидан икки бор берилган. Биринчи зарба ноаниқ кетган, орадан 18 сония ўтгач, яна ўт очиш топшириғи берилган.

“Соат 08:11 да нишонни аниқлаш станцияси потенциал нишонни аниқлади, мен “Ракета учириш тизими”ни аниқ кузатишни олдим, бу ҳақда мен 51-дивизия қўмондонлик пунктига хабар бердим. 08:13 да мен янгиланган координаталар ҳақида хабар бердим. Менга телефон орқали нишонни йўқ қилиш буюрилди. Соат 08:13:30 да операторга ишга киришиш буйруғини бердим. Соат 08:13:33 да ракета йўриқномадан чиқиб кетди. Соат 08:13:47 да нишонга етиб келмагани ҳақида хабар берди. 08:13:48 да яна ишга киришиш буйруғини бердим”, дейилади тушунтириш хатида.

Келинг, воқеа бўйича визуал тушунчага эга бўлиш учун, фақат хат эмас, тўғридан-тўғри видеотасвирга мурожаат қиламиз. Унда Паладичук томонидан буйруқ бериш лаҳзалари акс этган бўлиб, ўт очиш бўйича биринчи топшириқ икки бор такрорлангани ва кейинги ҳаракатлар акс этган.

Энди шу видеони Паладичукка тегишли дея айтилаётган тушунтириш хати асосида оний лаҳзалар бўйича таҳлил қиламиз. Демак, биринчи буйруқ соат 08:13:30 да берилган. Аммо буйруқ бажарилиши учун Паладичук уни такрорлашга мажбур бўлгани боис ракета орадан 3 сония ўтибгина учирилган. Орадан 14 сония ўтгач эса у нишонга етиб келмагани ҳақида хабар берилган. Шундан сўнг, Паладичук дарҳол, аниқроғи, 1 сония ичида – 08:13:48 да – яна ўт очиш буйруғини берган. Биринчи ўт очилган лаҳза ва ўт очиш учун берилган иккинчи буйруқ оралиғида 15 сония борлиги, иккинчи буйруқ бажарилишига эса худди биринчиси каби 2-3 сония талаб қилинишини ҳисобга олсак, мазкур икки зарба узоғи билан 18 сония, боринг ана 20 сония ичида амалга оширилганини англаш қийин эмас.

24 сонияда икки товуш

Аммо бу сонияларни ғижжалаш нима учун муҳим? Аслида эса ҳамма гап мана шунда. Чунки сониялар бундан 5 ой олдин ҳалокат бўйича тақдим қилинган биринчи расмий ҳисоботда алоҳида қайд этилган.

Жорий йил январь ойи охирида Embraer 190 ҳалокати бўйича илк маълумотлар очиқланганди. Самолёт Россия ҳудудида шикастланган бўлишига қарамай, у Ақтауга қулагани боис қоидага кўра, ушбу авиаҳалокатни текшириш учун Қозоғистон ҳукумати томонидан комиссия тузилганди. Ушбу комиссияга воқеа атрофидаги барча томонлар, жумладан, жабрланувчи Озарбайжон ҳам жалб қилинган. Йил бошида терговнинг дастлабки натижалари бўйича эълон қилинган ҳисоботда бир қатор янги тафсилотлар маълум бўлганди. Унга кўра, самолётдаги ёнғиннинг асосий манбаи 4та нуқта, яъни ўнг қанот, чап қанот, фюзеляжнинг бурун ва марказий қисмлари бўлган. Мутахассислар фюзеляж яъни самолёт танасининг қуйруқ қисмида, вертикал стабилизатор ва рулда турли ўлчам ва шаклдаги кўплаб очиқ ва ноаниқ шикастланишларни аниқлади. Худди шундай шикастланишлар самолётнинг чап двигатели ва чап қанотида ҳам аниқланган. Баъзи жойлардаги тешиклар тўртбурчаклар шаклида бўлган.

Қозоғистонда тузилган тергов комиссияси ушбу ҳисоботни тайёрлашга Озарбайжон вакилларини ҳам жалб қилган ҳолда дастлабки ҳисоботда қуйидаги қолган фактларни ҳам тасдиқлаганди. Бу эса, назаримизда, айнан шу фактлар энг муҳим калит бўлиши мумкин. Жумладан, самолёт Россия Федерацияси ҳаво ҳудудида, хусусан, Грозний аэропорти устида парвоз операцияларини бажариш чоғида GPS сигналларини йўқотган. Учоқ Грозний устидан иккинчи қўнишни амалга ошира олмаганидан сўнг капитан Бакуга қайтишга қарор қилган. Ушбу қарор қабул қилингандан сўнг Грозний устида 24 сония оралиғида иккита бегона шовқин қайд этилган. Иккита бегона шовқин. Иккита! Юқорида эса россиялик капитан ҳам бир эмас, икки марта ўт очишни буюргани қайд этилди. У бу ишни таҳминан 20 сонияларда амалга оширган. Ҳалокат бўйича 5 ой олдин тақдим этилган илк расмий ҳисоботда эса ҳозир айтилганидек, 24 сония ичида иккита бегона товуш эшитилган. Шунда 20 ва 24 сония нималаргадир шама қилаётгандек кўринмоқда. Аслида, бу ҳали ҳам давом этаётган тергов учун ҳал қилувчи аҳамият касб этиши мумкин. Яна ким билсин. Биз эса эътиборимизни тортган ўша сонияларни бир-бири билан солиштирдик, холос. Қолгани эса терговга аён. Ҳа айтганча, ушбу ҳалокат бўйича давом этаётган тергов шу йил декабрь ойида тугаши айтилган. Буни анча аввалроқ Қозоғистон Транспорт вазири ўринбосари Талгат Ластаев ҳукуматдаги брифинг чоғида маълум қилганди. У ўшанда Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти Бош котиби ва Президенти авария бўйича тақдим этилган дастлабки ҳисобот сифатини юқори баҳолаганини айтганди.

Демак, 24 сония ичида эшитилган иккита товуш масаласида муаммо йўқ. Аммо барчаси MINVAL нашри томонидан эълон қилинган ва ҳақиқийлиги текширилаётган ўша далилларга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Нашр ушбу хат капитаннинг имзоси билан тасдиқланганига қарамай, унинг ҳақиқийлигини аниқлаш мажбуриятини олмаслигини билдирган. Қайд этилишича, таҳририят ушбу ҳужжатнинг олти ойдан бери давом этаётган тергов ва жамият учун аҳамияти юқори бўлгани сабабли уни эълон қилишга мажбур бўлган. Аммо нашрга кўра, хатнинг мазмунини тасдиқловчи учта овозли хабарнинг аудио ёзувини ҳақиқий деб аташ мумкин. Бу эса фожиани ўрганаётган Озарбайжондаги ваколатли органлар учун фойдали маълумот бўлиши мумкинлигини англатади. Хуллас, барчаси 5-6 ойдан сўнг аниқ бўлади. Қинғир ишнинг қийиғи 40 йилда бўлса ҳам чиқади, дейишади. Озарбайжон самолётининг ҳалокати билан боғлиқ ҳақиқатнинг юзага чиқиши эса бу кетишда 40 йил тугул 1 йилга ҳам чўзилмайдиганга ўхшайди. Ҳар қалай, 38 кишининг умрига зомин бўлган иккита ракетани учириш буйруғи юқоридаги 20-24 сония билан ўлчанган бўлиши ҳақиқатдан йироқ эмас.