Урушни 1 кунда тугатишини айтган Трамп ваъдасини бажаришга яна уриниб кўряпти. Бу гал бирор натижа бўладими?

АҚШнинг амалдаги раҳбари Дональд Трамп инауграция қилганига мана 300 кундан ошди, аммо 24 соат ичида тугатилиши ваъда қилинган Россия ва Украина ўртасидаги уруш ҳануз давом этиб келмоқда. Ҳар икки томонга ҳам бирдек маъқул келувчи қандайдир келишув ўйлаб топиш Трамп тасаввур қилгандан анча мураккаб экани барчага аён бўлди. Ўтган вақт давомида бир неча бор муроса йўлини ҳам, таҳдид йўлини ҳам қўллаб кўрган АҚШ Президенти Россия маъмуриятини оташкесимга келишга ундай олмаганди.

Бироқ Дональд Трамп ҳали тўхтагани йўқ. “Бир кунда бўлмаса, бир йилда” қабилида ҳаракат қилаётган Трамп маъмурияти навбатдаги тинчлик режасини томонларга таклиф қилди. Жорий йилнинг 20 ноябрь куни эълон қилинган 28 банддан иборат янгги режа қолганларига нисбатан Москва маъмуриятини кўпроқ ёқлаётгани жиддий мунозараларга сабаб бўлмоқда. Интернетда “Трамп Киевдан таслим бўлишни талаб қиляпти” мазмунидаги изоҳлар вирус каби тарқалмоқда, Европа норози, украин халқи норози, аммо Трамп Украина учун бундан бошқа йўл йўқлигини иддао қилмоқда. Берилган ваъдани бажариш йўлида АҚШ раҳбари адолат тамойилларини бир четга суриб, урушни ҳар қандай йўл билан бўлса ҳам тугатиш илинжида кўринади. Аммо Украина манфаатлари поймол қилиниши эвазига эришилган тинчлик қай даражада мустаҳкам бўлади?

Исроил-Фаластин ўртасида имзоланган келишув каби мўрт тинчлик сулҳларини яратиш АҚШ раҳбарининг ютуқлар рўйхатини кенгайтиради холос, асл барқарор тинчликка эришиш учун иккала томоннинг манфаатлари бирдек инобатга олиниши керак. Оқ уйнинг янги тинчлик келишуви режаси эса Украинага талаблар қўйиш ва Россияни жаҳон ҳамжамиятига қайтаришни асос қилиб олган десак муболаға бўлмайди. Аммо бир савол ҳануз сўроқ остида – Украина бу шартларга рози бўладими?

Янги келишувда нималар бор? 

Бундан олдинги келишув шартлари ҳам Путин маъмуриятига катта ён босишларни қамраб олган эди. Жумладан, Россия Луганск вилоятини бутунлай, Донецк, Херсон ва Запорожье вилоятларининг таҳминан 70-75 фоизини ўз таъсирида сақлаб қолиш ҳуқуқига эга эди. Украинага Tomahawk етказиб бериш масаласи атрофида вужудга келган АҚШ ва Россия алоқалари мобайнида Венгрия пойтахти Будапештда учрашув ҳам режалаштирилган эди. Аммо кўп ўтмай ҳар икки томон ҳам мужмал сабабларни баҳона қилиб, саммитни қолдирилганини эълон қилганди.

Ўтган муваффақиятсиз уринишларга қарамай, бу галги шартлар Москвани музокара столига қайтара оладигандек кўринмоқда. Негаки эълон қилинган келишув шартлари режасида Россиянинг асосий оғриқли нуқталари инобатга олинган. Булар орасида энг муҳимларидан бири – Украинанинг НАТОга аъзо бўлиш ҳуқуқини чеклаш. Режага кўра, Украина ўз конституциясида НАТОга қўшилмаслигини, НАТО эса ўз низомига Украинани келажакда қабул қилинмаслиги ҳақидаги бандни киритади. Шунинг билан, агар келишув имзоланса, Россиянинг асосий хавотири йўқолади. Чунки Украинанинг НАТОга қўшилиш аризаси 2014 йилда бошланган икки давлат орасидаги можароларга асосий сабаб сифатида кўрилади. Ҳар холда НАТО ҳарбий ташкилот, халқаро муносабатларнинг реализм назарияси жиҳатидан Украинага Ғарб қўшинларини кириб келишига қўйиб бериш Россия учун ўз қўйнига илонни олиш билан баробар. Шу туфайли ҳам АҚШнинг келгусида Украинани НАТОга қўшилмаслигига кафолати Кремлни тинчлантириши мумкин.

Ҳужжатда яна Украина қуролли кучлари сони 600 000 нафар шахсий таркиб билан чекланиши белгилаб қўйилган. Айни пайтда, таҳминий маълумотларга кўра, Украина қўшинларида 800-850 минг киши бор, аммо урушдан олдин, украиналик расмийларга кўра, ҳарбийлар сони бор йўғи 250 мингга яқин эди.

Халқаро доираларда яна бир кенг муҳокама бўлаётган масала бу – АҚШнинг Киевга берган хавфсизлик кафолати. Ушбу кафолатлар НАТО шартномасининг 5-моддаси асосида ишлаб чиқилган бўлиб, АҚШ ва Европа иттифоқчиларини Украинага қилинган ҳар қандай ҳужумни бутун “трансатлантика ҳамжамияти”га қилинган ҳужум сифатида кўриб чиқишга мажбур қилади. Аммо агар Украина Россияга бостириб кирса, у кафолатдан маҳрум бўлади. Келишув шартларига Польшага Европа қирувчи самолётлари жойлаштирилиши ҳам киритилгани Украинага анча таскин бериши мумкин.

Гарчи НАТОга аъзолик энди Украина учун чекланган бўлса-да, Европа Иттифоқига қўшилиш имконияти сақлаб қолинади. Шартнома бандида келтириб ўтилганидек, Украина Европа Иттифоқига аъзо бўлиш ҳуқуқига эга ва бу масала кўриб чиқилаётган пайтда Европа бозорига қисқа муддатли имтиёзлар асосида кириш ҳуқуқига эга бўлади.

Уруш натижасида етказилган зарарларни қоплаш мақсадида Россиянинг музлатилган активларидан 100 миллиард доллари АҚШ томонидан Украинани қайта тиклаш ва сармоя киритиш ҳаракатларига йўналтирилиши кўзда тутилган. Европа Украинани қайта тиклаш учун ажратиладиган сармоя миқдорини ошириш учун 100 миллиард доллар қўшади.

Режада белгилаб ўтилган яна бир эътиборли қисм бу маданий бағрикенглик шартларидир. Унга кўра ҳар икки давлат мактаблар ва жамиятда турли маданиятларни тушуниш ва бағрикенгликни ривожлантириш ҳамда ирқчилик ва хурофотни йўқ қилишга қаратилган таълим дастурларини амалга ошириш мажбуриятини олади.  Украина Европа Иттифоқининг диний бағрикенглик ва озчилик тилларини ҳимоя қилиш қоидаларини қабул қилади. Бу эса, ўз навбатида, Украина ҳудудидаги рус тилини қонунийлашишига сабаб бўлиши мумкин.

Келишув бандлари орасида Россияни жаҳон иқтисодиётига реинтеграция қилиш масаласига ҳам алоҳида эътибор берилган. Унга кўра, Россияни G8 га қайтадан таклиф қилиш режалаштирилган. Қўшма Штатлар билан энергия, табиий ресурслар, инфратузилма, сунъий интеллект, маълумотлар марказлари, Арктикада ноёб металларни қазиб олиш лойиҳалари ва бошқа ўзаро манфаатли корпоратив имкониятлар соҳаларида ўзаро ривожланиш учун узоқ муддатли иқтисодий ҳамкорлик шартномасини тузилиши ҳам режалаштирилган. Трампниг Россия ҳукумати билан яқинлашиш сиёсати ортида ресурсларга бой улкан дўстини Хитой томонга оғиб кетмаслиги мақсад қилинган бўлса ажаб эмас. Ахир, энди Россия олдингидек АҚШ билан тенгма-тенг рақобатлаша оладиган давлат эмас, унинг ўрнини айни пайтда Хитой эгаллаш арафасида.

Келтирилган шартлар орасида энг баҳсли бўлиб турган қисм бу, албатта, ким қанча ер олиши масаласидир. Россиядек миллионлаб километрлардан иборат ҳудудга эга давлатга яна қанча ер керак, бу ҳали сўроқ остида. АҚШ таклиф қилган келишув режаси бандларида Қрим, Луганск ва Донецк де-факто Россияники бўлиши, шу жумладан, АҚШ томонидан тан олиниши, Херсон ва Запорожье эса айни фронт чизиғи бўйлаб музлатилиши белгиланган. Бу эса Украинадан, ўз навбатида, таҳминан 20 % еридан воз кечишни талаб қилади. Келишувда яна шундай қўшимча қилинади:

“Украина қўшинлари Донецк вилоятининг ҳозирда ўзлари назорат қилаётган қисмидан чиқиб кетади ва бу чекиниш зонаси халқаро миқёсда Россия Федерациясига тегишли ҳудуд сифатида тан олинган нейтрал демилитаризацияланган буфер зонаси ҳисобланади. Россия кучлари бу қуролсизлантирилган ҳудудга кирмайди”.

Ушбу ҳудудий келишувлар бўйича келишилганидан сўнг, Россия Федерацияси ҳам, Украина ҳам ушбу сулҳни куч билан ўзгартирмаслик мажбуриятини олади.

Бундан ташқари, режага Россия Украинанинг Днепр дарёсидан тижорат фаолияти учун фойдаланишига тўсқинлик қилмаслиги, Украинада 100 кундан кейин сайловлар ўтказилиши, шартнома шартлари амалга оширилиши Президент Дональд Трамп бошчилигидаги Тинчлик кенгаши томонидан назорат қилиниши ва кафолатланиши, ечилмаган масалаларни ҳал қилиш учун гуманитар қўмита тузилиши каби бандлар киритилган.

Халқаро реакция

20 ноябрь куни эълон қилинган тинчлик режаси қисқа муддат ичида жаҳон саҳнасида яхшигина шовқин кўтарди. Украина Президенти Владимир Зеленский ҳам, Европа Иттифоқи вакиллари ҳам, ҳатто Россия маъмурияти ҳам келишув бандларига норозилик билдириб чиқди.

Бир муддат олдин Оқ уй рус ҳукумати билан маслаҳатлашган ҳолда, янги тинчлик келишуви ишлаб чиқилаётгани эълон қилинган эди. Қарангки, энди Путин маъмурияти ҳам тинчлик режасидан норози. Режаларни “мегафон режимида” муҳокама қилмаслигини эълон қилган Россия энди АҚШ билан хуфиёна ишлаб чиқилган келишув шартларига ҳам негадир кўнгиси йўқ. 

21 ноябрь куни Россия Президенти 28 банддан иборат ҳужжат матнини АҚШдан олганини маълум қилиб, бу режа якуний келишувга асос бўлиши мумкинлигини айтган эди. Бироқ Путин Украина келишувга рози бўлмагани учун Россия билан ҳали ҳеч қандай мазмунли муҳокамалар  бўлмаганини таъкидлаган. Путин, шунингдек, урушни давом эттиришга тайёрлигини билдирди, чунки у жангларнинг “ҳозирги динамикасидан” қониқмоқда.

Давлат думаси Мудофаа қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари Алексей Журавлев эса умуман бошқа фикрда. Унинг фикрича, ҳақиқий тинчликка фақат жанг майдонида эришиш мумкин.

“Можаро фақат фронтда аниқ ғалабага эришиб, Украина таслим бўлган тақдирдагина тўлиқ ҳал бўлиши мумкин. Бошқа ҳар қандай натижа фақат қарама-қаршиликни кейинга қолдиради”, деб ёзади у.

Украина томони эса вазият қанчалик оғир эканлигини тушуниб турибди. Айниқса, Зеленский олдида жуда қийин ва катта танлов турибди. Гарчи урушни тўхтатишни хоҳласада, Украина ўз манфаатлари учун ҳаракат қилади.

“Украина жуда қийин танлов олдида турибди: ё ўз қадр-қимматини йўқотиш ёки асосий ҳамкорини йўқотиш хавфи. Ё қийин 28 банддан иборат тинчлик режаси ёки қаҳратон қиш… Мен тинчлик режасида икки жиҳат: украиналикларнинг қадр-қиммати ва эркинлигини ҳисобга олиши учун курашаман. Биз урушни тугатиш учун ҳамма нарсани қиламиз, лекин Украина, Европа ва глобал тинчликка барҳам бериш учун эмас”, деди давлат раҳбари халқига мурожаатида.

Киев Трампнинг тинчлик режасини муҳокама қилишга тайёр, аммо Украина ҳудудий суверенитети савдо предметига айланмайди. Нью-Йоркда бўлиб ўтган БМТ Хавфсизлик Кенгаши брифингида Украинанинг БМТдаги доимий вакили ўринбосари Кристина Гайовишин ҳам Украина ўз ерларини сотмаслигини таъкидлаган.

Европа Иттифоқи эса умуман бошқа масалани муаммо қилиб кўрсатмоқда. Россиянинг музлатилган активларидан фойдаланиш усули, АҚШ Президенти Дональд Трамп таклиф қилган Украинадаги урушни тўхтатиш бўйича “тинчлик режаси”да кўрсатилганига кўра, Евроиттифоқнинг ушбу маблағлардан Киевга “репарацион кредит” ажратиш режаларига тўсқинлик қилиши мумкин. Брюсселдаги ЕИнинг юқори лавозимли амалдорининг айтишича, Трампнинг Европада сақланаётган Москва активларини тасарруф этишга ҳеч қандай ҳуқуқи йўқ. Яна бир юқори мартабали Европа Иттифоқи амалдори ушбу режанинг асосий муаллифларидан бири деб хабар қилинган Трампнинг махсус вакили Стивен Уиткофф “психиатрга мурожаат қилиши керак”, деб таъриф берган.

“Европаликлар украиналиклар манфаати учун активлардан қандай фойдаланиш бўйича ҳаётий ечим топишга жон-жаҳди билан ҳаракат қилмоқда, Трамп эса бундан фойда кўришни истаяпти. Бу таклиф, эҳтимол, ҳамма томонидан рад этилади”, дейди собиқ француз амалдори. 

Трамп барчани норози қилиб тинчликка эриша оладими? Бу галги уруниш ҳам бесамар кетадиган кўринади. Ҳар холда, барча хоҳишлари инобатга олинган Россиянинг ўзи ҳам режадан норози бўлиб турган экан, яна нима кутиш мумкин. Европани ҳимоя қилиб турган Украина манфааталри учун эса ҳали яна қанча баҳслар бўлади – буниси номаълум.

Аммо вазият бу қадар содда эмас, ҳар икки томон ҳам урушнинг яна чўзилишидан ҳеч қандай фойда кўрмаслигига амин бўлган. Украина етарлича қурбонлик қилди, ёлғиз ўзи бутун бошли рус қўшинларига қарши яна қанча туриб бера олади, аниқ эмас.  Эҳтимол бу АҚШнинг сўнгги таклиф қилган тинчлик режасидир, ахир Трампнинг бошқа ташвишари ҳам етарли, ҳали Лотин Америкасида чала қолган қанча иш бор. Россия ҳам етарлича ҳолдан тойган. Келишув шартларидаги жаҳон иқтисодига қайтиш имкониятидан фойдаланиб қолиш керак, негаки ҳар қанча урушга ташналигини кўрсатмасин, дунё унинг “чўнтаги бўшаб”, ҳолдан тойганини сезиб турибди.