Туркия нотинч. Эрдўған кетадими?

Қўшма Штатларнинг Яқин Шарқдаги виждонсизликларидан сўнг тарихан маданий ва илмий марказ сифатида танилган Шом диёрининг катта қисми яшаш учун яроқсиз ҳолатга келди. Бу эса ўз-ўзидан Сурияни тарк этишдан бошқа иложи қолмаган миллионлаб инсонлар оқимини вужудга келтирди.  2011 йилдаги “Араб баҳори” Сурияда фуқаролар уруши авж олишида керосин вазифасини ўтади. Ислом цивилизациясининг гултожларидан бири бўлган Дамашқ ва Суриянинг бошқа шаҳарлари аланга ичида қолди. Сурия даҳшат ичида эди. Бу тартибсизликлар бошланганидан кейин суриялик қочқинлар оқимининг катта қисми Туркияга йўл олди. Улар учун географик нуқтаи назардан яқин ва чегарадош, устига-устак қўшни давлатлар ичидаги энг ривожлангани сифатида Туркиядан қўним топишдан бошқа чора йўқ эди. Ўша пайтда турк элитаси бу мазлумлардан ўз марҳаматини дариғ тутмади. Қочқинлар учун алоҳида ҳудудлар ва лагерлар ташкил қилинди. Вақт ўтиши билан Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг суриялик қочқинларга нисбатан янада хайрихоҳлик билан амалга оширган сиёсати мамлакат ҳудудидаги суриялик қочқинлар сонини 3 миллионга етишига олиб келди. Баъзи маълумотларга кўра, ўтган давр мобайнида айрим йилларда қочқинларнинг энг юқори нуқтаси 3,6 миллионга етган. Рақамлар бу кўрсаткичга чиққач, ушбу омил мамлакатда иқтисодий муаммоларни келтириб чиқараётгани ҳақидаги гап-сўзлар анча кўпайганди. Бу эса ўз ўрнида мигрантларга қарши кайфият кучайишига олиб келганди.

Норозилик алангаси. Бундан Эрдўғаннинг кетиши кўзланганми?

Жорий йил июнь ойи охирида бундан бир ҳафта муқаддам 26 ёшли суриялик қочқин йигит Туркиянинг Кайсери шаҳридаги маҳаллий бозорда ўз миллатига мансуб бўлган 5 яшар қизчани зўрлади ва бу маҳаллий фуқароларнинг норозилигига сабаб бўлган ҳолда Туркия бўйлаб норозиликлар авж олишига сабаб бўлди. Тартибсизликлар жорий йилнинг 30 июнь куни тунда Туркиянинг марказий қисмидаги Кайсери шаҳрида бошланди. Ғазаб отига минган турклар учун суриялик қочқинларнинг мол-мулклари асосий нишонга айланди. Шаҳар кўчаларида машиналар ёқиб юборилди. Маҳаллий аҳоли тунда Суриядан келган қочқинларга тегишли дўкон ва машиналарга ўт қўйди. Шаҳардаги тартибсизликларда 14 нафар полициячи ва бир нафар ўт ўчирувчи тан жароҳати олди. Кайсери маъмурияти жинсий зўравоннинг қўлга олингани ва у қонун доирасида ўз жазосини олишини эълон қилди. Туркия Ички ишлар вазири Али Ерлиқоя эса суриялик қизалоқ ва унинг оиласи Туркия давлати ҳимоясига олинганини қўшимча қилган. Лекин бу норозилик алангасини ўчириш  учун етарли бўлмади. “Reuters” агентлигининг хабар беришича, тартибсизликлар бошлангандан буён Туркия полицияси томонидан сурияликларга тегишли автомобиль ва мулкларни бузиб, ёқиб юборган турк эркакларининг 474 нафари ҳибсга олинган. Агентлик келтирган маълумотларга кўра, ҳужумлар оқибатида етти киши ҳалок бўлган.

Дастлаб Суриядан келган қочқинларга қарши бошланган бу норозиликлар тўлқини тўсатдан ўз йўналишини ўзгартирган ҳолда Эрдўған истеъфосини талаб қилиш томон бурилди. Норозилик кайфияти Конья, Газиантеп, Ҳатайда ҳам қайд этилди. Истанбул ва Анталияда ҳам вазият шиддат билан кескинлашган. Охирги маълумотларга кўра, етти суриялик ҳалок бўлган, деярли беш минг киши ҳибсга олинган ва Анқара шимолдаги чегарани ёпган. Бундай кескин шароитда эса Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўған тилга кирди ва қочқинларга нисбатан зўравонлик ва ксенофобияни қўзғатиш хато экани, бу орқали ҳеч нимага эришиб бўлмаслигини таъкидлади. Норозилик ва бунинг оқибатида келиб чиққан тартибсизликлар ўз моҳияти ва талабларини ўзгартириб, Президент истеъфосини талаб қилиш бошланиши бир қатор шубҳаларни ҳам келтириб чиқарди. Хусусан, Эрдўған маъмурияти Туркияга қарши бундай ҳаракатлар мамлакатдаги сиёсий вазиятни издан чиқариш учун уюштирилганини айтиб, жамоатчиликни нотўғри маълумотларга ишонмасликка ва расмий баёнотларга қараб иш тутишга чақирди. Мамлакатдаги оғир вазиятни жиловлашга ҳаракат қилаётган Туркия Ички ишлар вазирлиги Кайсеридаги воқеалар билан боғлиқ провокацион маълумотларни тарқатган ижтимоий тармоқдаги 60 дан ортиқ аккаунтни аниқлаб, уларни блоклаган. Аккаунт эгаларига нисбатан жиноий иш очилган. Вазият кескин тус олган жойлар интернетдан узилган.

Туркиядаги мухолифатнинг “куни туғди”

Норозилик намойишлари Туркия мухолифатининг дил торларини чертиб юборди. Тартибсизликлар фонида улар томонидан янграётган танқидлар ёмғирдан кейинги қўзиқорин каби болаламоқда. Масалан, мухолифатдаги Республика Халқ партиясининг парламент депутати Ашкинженкнинг айтишича, миграция инқирози ҳукуматнинг лоқайд ва самарасиз сиёсати оқибатидир. Туркия зудлик билан ижтимоий тотувликни таъминлайдиган миграция сиёсатини ишлаб чиқиши керак. Унинг қўшимча қилишича, энди сўз эмас, ҳаракат вақти келган.

Миллатчи Ҳаракат партиясидан яна бир парламент аъзоси Исмоил Ўздемир эса вазиятни шундай изоҳлади: “Кайсерида фарзандимизга нисбатан қилинган ғайриинсоний ҳаракат бир сурияликнинг ҳибсга олиниши ва суд жараёнининг бошланиши билан чекланди холос”.

Бизнингча, жаноб Ўздемирнинг жинсий зўравонликка учраган қизалоқ турк эмас, балки суриялик эканлигидан хабари йўқ чамаси.

Ушбу маргинал сиёсий кескинлик вақтида ҳатто сиёсатчилар даражасида суриялик қочқинларга ўз уйларига қайтиш кераклиги уқтирилмоқда. Хусусан, Турк миллатчи мухолифатчиси, Ғалаба партияси етакчиси Умит Ўздағ ўзининг Х ижтимоий тармоғидаги саҳифасида “уйга қайтинг” дея пост қолдирди.

Қочқинлар ҳақидаги ҳайратланарли статистика

Қочқинлар масаласидаги таранглик яқин икки йил ичида аста-секин тартибга солинаётганини, уларнинг Туркиядаги улуши кескин камаяётганини эътироф этиш лозим. Масалан, 2023 йил август ҳолатига кўра, Туркияда рўйхатга олинган вақтинчалик ҳимоя остидаги сурияликлар сони 3 миллион 300 минг кишини ташкил қилган. Ўша йили сурияликлар сони йил бошидан буён 205 мингга камайганди. Бу ҳазилакам рақамлар эмас. 

Эрдўғаннинг бу борадаги бағрикенг сиёсати эса – алоҳида мавзу. Тинч бошпана илинжида ўз юртини ташлаб чиққан суриялик қочқинлар турк диёрида ёмон кутиб олинмади. Улар учун ҳатто ўзларининг мамлакатида Башар Асад ҳам яратиб бермаган шароитлар тақдим қилинди. Масалан, қочқинлар учун алоҳида вақтинчалик тураржой марказлари ташкил қилинди. Ҳайратланарлиси шундаки, улар қишлоқларга эмас, балки Туркиянинг марказий шаҳарларидан ўрин олди. Хусусан, 2023 йил август ҳолатига кўра, шаҳарларда яшовчи сурияликлар сони 3 миллион 230 минг киши деб эълон қилинди. Улар Анқара, Анталия, Бурса, Чаноққалъа, Эдирне, Ҳатай, Истанбул, Измир ва бошқа шаҳарлардаги жами мингдан ортиқ маҳаллалардан қўним топишди.

Суриядан акс-садо

Сурия фуқароларига қилинаётган муносабатга нисбатан ўша куннинг ўзида Суриянинг шимоли-ғарбий ҳудудида Туркияга қарши намойишлар бошланди. Сурия Инсон ҳуқуқлари мониторинг маркази берган хабарларга кўра, ушбу можарода Туркияда бўлгани сингари камида етти киши ҳалок бўлган ва 20 дан ортиқ киши яраланган. Ташкилотнинг қўшимча қилишича, намойишларда юзлаб одамлар иштирок этган, уларнинг бир қисми қуролланган. Иштирокчилар Туркия байроқларини йиртиб ташлаган. Африн ва Жарабулус шаҳарларида ҳатто намойишчилар билан турк аскарлари ўртасида кескин зиддият юзага келиб, бу тўқнашувлар ўлим ҳолатини ҳам келтириб чиқарган. Шунингдек, Сурия ҳудудида туркиялик юк машина ҳайдовчиларига тез-тез ҳужумлар уюштирилмоқда. Бунга жавобан Туркияда оммавий ахборот воситалари назорат-ўтказиш пунктларида суриялик жиноий тўдаларнинг 25 нафар аъзоси йўқ қилингани хабар берди.

Маълумот учун, сурияликлар билан боғлиқ қуролли тўқнашув илк марта 2011 йилда Туркияга юз минглаб Сурия аҳолиси кириб келганида юзага келганди. Маҳаллий аҳоли ва қочқинлар орасидаги 13 йилдан буён давом этиб келаётган кескинлик ортда қолган яқин кунлар ичида ўзининг пик нуқтасига чиқди ва эндиликда ушбу масала юзасидан воқеалар ривожи қандай кечиши тобора мавҳумлашмоқда.