Путин МДҲ раҳбарларини Ғалаба парадига йиғишни қандай уддалади?

Жорий йилнинг 9 май куни Москвадаги Ғалаба парадида етти постсовет республикаси раҳбарлари — Беларусь, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Ўзбекистон, Туркманистон Президентлари ва Арманистон Бош вазири иштирок этди. Бу кўплаб сиёсий кузатувчиларнинг эътиборини тортди. Айтиш жоизки, Украинага кенг кўламли босқин бошланганидан сўнг, кўплаб сиёсий етакчилар ўзларини Россиядан узоқлаштиришга ҳаракат қила бошлади, чунки Владимир Путиннинг халқаро майдондаги обрўси пасайганди. Хусусан, ўтган йили Москвадаги парадда бирорта ҳам хорижий давлат раҳбари қатнашмаган. Сиёсатшунос Аркадий Дубнов “Republic” нашри журналисти Фарида Қурбонгалеева билан суҳбатда бу йилги парадда нега бундай ўзгаришлар бўлганини изоҳлади.  

Ф.Қ.:— Москвада Ғалаба кунини нишонлаш маросимида етти нафар хорижлик етакчининг иштирок этиши Путиннинг “катта геосиёсий ғалабаси” деб аталди. Ушбу таърифга қўшиласизми?

А.Д.: — Менимча, бу бўлмаган гап. Биз Владимир Владимирович томонидан янги ташкил этилган постсовет империяси бағрига у ёки бу республикаларнинг бир қисмининг қайтишини  геосиёсий ғалаба деб аташимиз мумкин. Бу ҳақда кўп гапирилсада, у тарихий маънога эга бўлиши даргумон.

Ахир, сув устидаги доиралар аллақачон кета бошлади. Масалан, Қозоғистонга раҳбарлик қилаётган ва сўнгги пайтларда Россиянинг Украинадаги хатти-ҳаракатларига алоҳида қаршилик кўрсатаётган Қосим-Жомарт Тўқаев каби раҳбар Москвага келиши билан кўпчиликни лол қолдирди. Ва мен бундан ҳайратга тушган одамларни тушунаман. Чунки бу Тўқаевнинг Москванинг Украинадаги мақсадига мос  келмайдиган позицияни эгаллаши билан мутаносиб эмас. Унинг Донбассдаги квази – давлат тузилмаларини тан олмаслиги ҳақидаги машҳур иборасини эслаш мумкин.

Аммо ҳаёт, оддий қилиб айтганда, геосиёсий схемалар ва сиёсатшунослик иншоотларидан кўра мураккаброқ.

Ф.Қ.:— Деярли бир йил аввал Санкт-Петербург иқтисодий форумида Путинни троллаган Тўқаевнинг хатти-ҳаракатларидаги ўзгаришларни қандай изоҳлаш мумкин?

А.Д.:— Тўқаев – моҳир сиёсатчи, нозик дипломат, тажрибали сарой аъзоси. Ва у бугун қисман Москва қўйган қоидалар бўйича ўйнашга мажбур.

Буни инобатга олган ҳолда шуни таъкидлайманки, МДҲ давлатлари Президентларининг шунчалик кўп бўлишининг ўзи Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин 30 йил ўтгач, Россия ўша империя таркибига кирган собиқ иттифоқ республикалари учун метрополия бўлиб қолаётганидан далолат беради. Ва буни ҳозирча ўзгартириб бўлмайди. У фақат авлодлар алмашинуви билан ўзгаради. Айтиш жоизки, бу аллақачон бошланмоқда. Чунки Тўқаевга бериладиган саволлар биринчи навбатда ё постсовет даврида туғилган ёшлар ёки мустақил юртда тарбияланган, совет ҳаёти тажрибасидан йироқ бўлган сал каттароқ одамлар томонидан янграмоқда. 

Шубҳасиз, Қозоғистон жуда кўп ҳолатлар, мавзулар, муаммолар, эҳтимолий кескинликларда Россия билан боғлиқ. Ва бу вазиятда раҳбарнинг вазифаси, бу муносабатларда ўз томонидан етарлича кескинликни қўзғатмасдан, игна тешигидан ип каби ўтишдир. Зеро, Россия Остона учун жуда жиддий давлат, у билан Каспийни ҳисобга олмаганда 7,5 минг километр чегарага эга улкан транзит ҳудудлар мавжуд.

Қозоғистон чегарада яшовчи одамлар ўзларини Россиядаги руслар, Қозоғистондаги қозоқлар каби ҳис қилмайдиган мамлакат. Бундай вазиятда Қозоғистоннинг Россиядан қутулиши минтақадаги бошқа давлатларга қараганда қийинроқ. Мен ҳар доим икки давлат ўртасидаги муносабатларга Домокл қиличи каби тушиши мумкин бўлган шимолий ҳудудларнинг муаммолари ҳақида гапирмай қўяқолай. Бу ҳам сўнгги йилларда бўлганидек, Москва Остонани шантаж қилиш учун фойдаланадиган воситалардан биридир. Хулоса қилиб айтганда, Тўқаевга фақат ҳамдардлик билдириш мумкин. Сиз унинг позициясини тушунишингиз керак.

У кўп жиҳатдан бутун Евроосиё руҳига зид бўлган мустақил курсни эълон қилди. Яна ким Конституцияга фақат битта президентлик муддатини киритди? Бу конституцияга киритилди ва уни янгиламасликка ваъда берилди. Бу ҳам маълум даражада баъзи қўшниларни безовта қиладиган қадамдир.

Ф.Қ.:— Тўқаев 2021 йил январдаги норозилик намойишларини тарқатиб юборишда ёрдам бергани учун Путинга миннатдорчилик билан Москвага келиши мумкинми?

А.Д.:— Айтишим мумкинки, бундай мотивация бўлиш эҳтимоли бор. Аммо бу нафақат Тўқаевнинг хатти-ҳаракатларини белгилайди. Алоқалар ҳаракатлар билан белгиланади. Келинг энди Қозоғистон ва Тўқаев бугун қандай ҳаракатларга тайёрлигини кўриб чиқсак. Улар аниқ Россия манфаатларига зид келади. Қўшма Штатлар Қозоғистондан Россияга қарши санкцияларни четлаб ўтиш учун фойдаланилган бўлиши мумкинлиги ҳақида жиддий даъво қилмоқда. Қозоғистон раҳбарияти эса бу танқидларга ижобий ва конструктив муносабат билдирмоқда.

Расмий Остона давлат тузилмалари санкцияларни айланиб ўтиш билан шуғулланмаслигига ваъда берган. Яна бир нарса шундаки, бу хусусий компаниялар томонидан амалга оширилиши мумкин. Аммо Остона буни назоратга олишини ҳам билдирган. Яъни Остонанинг Ғарб босимига бундай муносабати ўз-ўзидан Қозоғистон ва унинг раҳбарининг Россия билан муносабатларидаги мустақиллиги ҳақида кўпроқ гапиради. Москвага саёҳат эса газета ва журналлар учун шоу холос.

Ф.Қ.:— Бошқа раҳбарларнинг ташрифига нима сабаб бўлиши мумкин? Қўпол қилиб айтганда, у қандай қилиб ҳар бир раҳбарни қабул қила олди?

А.Д.:—Келинг бир эслаймиз: ўтган йили Халқаро жиноий суд (ХЖС) томонидан Путинни ҳибсга олиш учун ҳеч қандай ордер йўқ эди. Москвада нима дейилганидан қатъий назар, бу ордер унинг (Путин) имиджига жиддий путур етказди. Ҳозир ҳам у ХЖС низомини тан оладиган Жанубий Африкадаги BRICS саммитига бора олмайди, чунки у ердагилар "Владимир Владимирович, биз сизни ҳибсга олишимиз керак, шунинг учун келмаслигингиз лозим", дейишди. Бу Россия раҳбарининг обрўсига жиддий зарба. Яъни Владимир Владимирович бугун жаҳон сиёсатида аввалгидан кўра кўпроқ обрўсиз кўринади.

Шунинг боис у бугунги кунда бу ҳақиқат эмаслигини тасдиқлаши, Путин учун бундай мақомга рози бўлмаган қатор давлатлар ва уларнинг раҳбарлари борлигини ва агар Путин уларни таклиф қилса, улар Путиннинг олдига келишга тайёр эканини кўрсатиши керак эди. Бу шуни англатадики, Путин ҳали Ғарб уни кўришни хоҳлаган даражада кучсиз эмас – ҳеч бўлмаганда Евроосиёнинг маълум қисмида.

Ф.Қ.:— Сизнингча, рад этиб бўлмайдиган таклифлар нима? Ижтимоий тармоқларда айтилганидек, Путин уларни қандай қилиб "сотиб олди"?

А.Д.: — Арманистондан бошлайлик. Бош вазир Никол Пашиняннинг ўзи бир неча кун олдин биринчи бўлиб Москвага ташриф буюришини маълум қилган эди. Москвада улар бироз бепарволик билан "Биз ҳали ҳам бу масалани муҳокама қилмоқдамиз, тасдиқлаш жараёни тугагач, биз бу ҳақда хабар берамиз", дейишди. Яъни улар Москвага Пашинян керак эмаслиги, балки Пашинян Москвада бўлиши кераклигини аниқ кўрсатишди.

Ва бу тушунарли, чунки бу ерда алоҳида вазият мавжуд. Пашинян Путинга яқинда Озарбайжон билан тинчлик битимини Вашингтонда тайёрлангани, келгуси якшанбада эса Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев билан Брюсселда учрашиши Россиянинг минтақадаги таъсирини шубҳа остига қўймаслигини тушунтириши керак. Россия эса Жанубий Кавказда тинчлик ўрнатилишидан манфаатдор бўлса, бу масалада Ғарбнинг воситачилигига қўшилиши мумкин. Аммо агар Россия буни қилмаса, дунё Москва учун Арманистон-Озарбайжон ярашуви Россия манфаатларини ва унинг минтақадаги мавжудлигини кафолатлаши, асосан Ғарбнинг мавжудлиги ва таъсирини орқага суриши ҳамда ағдариши нуқтаи назаридан муҳим эканлигини тушунади. Бу Пашинян Путин билан муҳокама қилиши керак бўлган жуда нозик нуқта ва бу манфаат бошқа манфаатлардан тубдан фарқ қилади.

Лукашенко ҳақида ҳеч нарса дейишнинг ҳожати йўқ – у ерда ҳамма нарса аниқ ва қизиқ эмас. 
Қирғизистонга келсак, унинг Президенти Москвага давлат ташрифи билан келди, кенг кўламли музокаралар олиб борилди, улкан қўшма ҳужжат имзоланди. Мен уни диққат билан ўқиб чиқдим, 21 банди бор ва деярли ҳар бир бандда Қирғизистонга ҳамкорликнинг барча соҳаларида – гуманитардан тортиб, ҳарбий-техникавий соҳаларда ҳам Россиянинг ёрдами кўрсатилган. Бу нимани англатади? Қирғизистон бугун Россияга ҳар томонлама тобе бўлиб қолгани учун Садир Жапаровни ташриф буюришга кўндиришнинг ҳожати йўқ, чунки яхши сабаб бор эди.

Туркманистоннинг ёш Президенти учун бу шундай премьера бўлди, деб ўйлайман. У биринчи марта Москвада давлат раҳбари ролида бўлган ва ўзини жуда камтар тутган. Лекин энг муҳими шундаки, Ашхобод ҳозирда Москвага кўпроқ интилаётганини аниқ кўрсатди. Бу ерда иқтисодий манфаатлар ҳам бор, албатта.

Тўғриси, Ўзбекистон ва Тожикистонга келсак, у ерда ҳам энергетика масалалари билан боғлиқлик кўп. Ўзбекистонни Россия гази билан таъминлаш тўғрисида ҳозир музокаралар анча қийин кечмоқда, аммо давом этмоқда. Аввалига Қозоғистон, Ўзбекистон ва Россия ўртасида уч томонлама газ иттифоқини яратиш мумкинлиги ҳақида фикр бор эди. Лекин ҳозир бу ҳақда гапирилмаяпти, шунчаки икки томонлама газ ҳамкорлиги ҳақида сўз боряпти. Москва хавфсизлик масалаларини ҳал қилишга ҳам ёрдам беради, чунки иккала давлат ҳам Афғонистон билан чегарадош. Ғарбнинг, хусусан, Қўшма Штатларнинг ҳарбий ёрдами қанчалик фойдали бўлмасин, минтақадаги Россиянинг роли ва оператив имкониятларини, албатта, эътибордан четда қолдириб бўлмайди. Яна бир нарса шундаки, бу республикаларда – Душанбеда ва Тошкентда –Россиядан мутлақо мустақил сиёсат юритишда давом этаётганликлари, Украинадаги ҳаракатларидан қочиш ва Ғарб билан ҳамкорлик қилишга тайёр экани ҳам оғзаки равишда, ҳам ўз хатти-ҳаракатлари билан кўрсатилмоқда. 

Ўзбекистон Президенти референдумдан сўнг биринчи хорижий ташрифини Германияга қилди ва унинг сафари турли сиёсий ва бизнес воқеаларига бой бўлди. Бу Мирзиёев ўз йўлидан кетаётганининг ёрқин намоёни бўлди ва унинг учун Европа ва АҚШ билан ҳамкорлик Россия билан ҳамкорликдан кам бўлмаган устувор вазифа эканини кўрсатди.

Ф.Қ.: — МДҲ давлатлари раҳбарларининг прагматик қарашлари тушунарли, лекин уларга ҳақиқатдан ҳам халқаро ҳамжамият томонидан танқид таҳдид солмаяптими?

А.Д.:— Мен бундай ўйламайман. Халқаро қарор қабул қилувчилар учун телевидение расмлари кам аҳамиятга эга. Ҳатто байрамдаги етакчиларнинг имо-ишоралари ҳам ўз-ўзидан маъно касб этади. Масалан, Бердимуҳамедов, Тўқаев ва Пашинян Георгий тасмалари акс этган кўкрак нишонини тақмаган. Мирзиёев, Жапаров ва Лукашенко ўз мамлакатлари байроқлари туширилган тасмаларни тақди. Фақат Раҳмон ва Путин Георгий тасмаларини тақиб юрди. Яъни бу ҳам мустақиллик намойишидир. Шунинг учун ҳам улар ҳақиқий қадамлари ва Ғарб билан ҳамкорликка нисбатан ҳақиқий муносабатига кўра баҳоланади.

Ф.Қ.:— Нега Озарбайжон Президенти Москвада бўлмади?

А.Д.:— Бу жуда яхши савол. Чунки Алиев ўзини Москвага керак бўлганидан кўра, унга Москва керак эмаслигини аниқ тасаввур қилди. Зеро, ҳозирги Арманистон-Озарбайжон можаросида Россиянинг бутун хатти-ҳаракати, хусусан, Лочин йўлагининг ёпилиши, шунингдек, арманларнинг талабига қарамай, Россия тинчликпарвар кучларининг ҳаракатсизлиги атрофида қандайдир тарзда Озарбайжонга таъсир кўрсатишнинг имконсизлигига ётади. Россия ҳеч қандай тарзда муваффақият қозона олмайди.

Чунки Озарбайжон ўзининг ҳақлигига шунчалик ишонадики,  2020 йилда 44 кунлик урушда ғалаба қозонганидан шунчалик руҳланадики, у ўзини барча имтиёзларга ҳақли, деб ҳисоблайди. Ва Баку уларни олади. Москва эса бу борада ҳеч нарса қила олмайди, чунки у Туркия билан биргаликда бутун Каспий ва Жанубий Кавказ минтақасида асосий ўйинчи бўлган Бакуга таъсирини йўқота олмайди. Бу шундай энергия маркази.

Шу боис Москва, биринчи навбатда энергетик давлат сифатида ўз қўли билан ўзини оёғига отиб, Озарбайжондек шерикнинг садоқатини кичик бўлса—да йўқота олмайди. Хўш, Алиев Москвада нима қилади? Агар Путинга ҳақиқатан ҳам у керак бўлса, ўзи Бакуга боради.

Ф.Қ.:—Путин унга кўпроқ ёки камроқ содиқ қолган собиқ республикалар билан СССРнинг маълум бир намунасини қайта тиклай оладими?

А.Д.:— Йўқ. Давлатчилик ва сиёсий маънода бу мамлакатларда умумийлик йўқ. Сиз айтаётган нарса бошқа таркибда содир бўлиши мумкин – бу аллақачон содир бўлмоқда ҳам. Бу Абхазия, Жанубий Осетия, Днестрянı ва қисман Донбасс каби тан олинмаган ҳудудларга тегишли эди. Ва, албатта, Беларусь. Бу минтақалар ва уларнинг аҳолиси Россия билан қандайдир ҳамдўстлик учун асос яратиши мумкин эди – бундай режалар, албатта, Москвада бўлган ва мен бу ҳақда кўп марта ёзганман.

Айниқса, 44 кунлик уруш тугаганидан кейин ва 2020 йил ноябрь ойида Путин Абхазия президенти Аслан Бжанияни Москвада қабул қилиб, унга шундай мулоҳазаларни билдирган эди. Аммо Бжания Сухумга етиб келди ва қалбининг соддалиги туфайли партия фаолларига бундай режалари ҳақида гапириб берди. Буни эсаилиқ кутиб олишмади. 

Ёки эсингизда бўлса, Жанубий Осетиянинг аввалги президенти Леонид Тибилов бирдан Россияга қўшилиш бўйича бўлажак референдумни эълон қилган эди. Унга ҳам ҳали эрта дейишди. Ва кейин унинг ўрнини бошқа президент эгаллади, у шошилинч қарор қабул қилинганини айтди. Шундай қилиб, ҳамма нарса ушбу парадигма доирасида ривожланади, лекин у ёки бу даражада содир бўлган ҳолатларга таъсир қилмайди.

Империялар одамларнинг имзоси билан парчаланмайди. Улар ҳаётни бутунлай бошқа шароитларда ўрганган авлодлар билан парчаланади. Мисол учун, Россияда, ҳар хил тарихий қўзғолонларга қарамай, унинг аксарият аҳолисининг менталитети анча бўйсунувчам, хизматкор бўлиб қолди. Кўринишидан, мустақил сиёсий институтлар яратиш, раҳбар ибодат қилинадиган худо эмаслигини тушуниш учун аллақачон умидлар мавжуд эди. Шунга қарамай, ҳаммаси бузилди ва бугун биз 80 йил аввалги замонга қайтаётган мамлакатни кўрмоқдамиз.

Шунчаки, тарихда ҳеч нарса тез содир бўлмайди. Демак, собиқ Иттифоқ республикалари тўлиқ мустақил бўлиб, Москвага қарамай, ўз сиёсатини мустақил белгилай бошлаши учун яна бир раунд керак.