Қосим Сулаймоний ким эди? Нега унинг ўлими дунёни “титратди”?

north_east

Гулнора Каримованинг тергови якунланди, иш судга оширилди

north_east

Трампнинг эсанкиратувчи қарори: Сулаймоний қандай йўқ қилинди

north_east

Рамзан Қодиров Сулаймоний ўлимига муносабат билдирди

north_east

Россия ва Туркия можароси сири 4 йилда фош бўлди

Дунё 3 январь тонгини навбатдаги бўронли хабар билан қаршилади. Бағдодда Эроннинг ташқи сиёсатидаги муҳим фигура, Яқин Шарқдаги шиа гуруҳларини йўллантириб, 20 йилдан буён Эрон Ислом инқилоби посбонлари корпусининг махсус бўлинмаси “Қудс”ни бошқарган генерал Қосим Сулаймоний АҚШ ҳаво зарбаси оқибатида ўлдирилди. Ҳодиса Яқин Шарқ ҳаётида навбатдаги, таъбир жоиз бўлса, мудҳиш саҳифани очиб берди. Хўш, Сулаймоний ким эди? Нима учун унинг ўлими бутун дунёни бу қадар ларзага келтирди? Унинг халқаро сиёсатда тутган ўрнини қандай бўлган? 

Қосим Сулаймоний 1957 йилнинг 11 мартида Эроннинг Афғонистон чегерасига яқин ҳудуди – Кирманда туғилди. У болалик йиллариданоқ отасининг давлатдан қарзини узиш учун қурилишларда ишлашни бошлади. У бошланғич мактабни битиргандан кейин, 13 ёшида қишлоқни тарк этди. 19 ёшида диний билим олишга чоғланади. 

Эронда кўпчилик уни миллий қаҳрамон, бошқалар ёвузликнинг тимсоли деб билади. Айнан у Россия Президенти Владимир Путинни Суриядаги можарога аралашишга ишонтирган. Сулаймон ким бўлган ва у қандай таъсир кўрсатган?

Сулаймоний Эроннинг Яқин Шарққа таъсирини кучайтиришда муҳим роль ўйнади, бу минтақада Теҳроннинг асосий рақиблари бўлган АҚШ, Саудия Арабистони ва Исроил. 

Генерал Эроннинг ҳарбий ҳаракатларидаги асосий стратегист деб ҳисобланган.  У Эронда ҳам, Сурия, Ливан, Ироқ ва Яманда ҳам деярли бир хил таъсирга эга эди. 

У Эроннинг шиа давлатларининг минтақавий иттифоқини яратишга қаратилган сиёсатининг ҳаракатлантирувчи кучи эди. Суннийлар етакчилик мавқеига эга бўлган мамлакатларда Сулаймоний асосий душман деб аталган. 

Генерал Сулаймоний Сурия урушидаги кучлар мувозанатини Башар Асад фойдасига ўзгартириб, Эроннинг Ироқдаги таъсирини кучайтирди. У Ироқда АҚШнинг юзлаб аскарларини ўлдирганликда ва Исроилга ҳужумларда иштирок этганликда айбланган. 

Ғарбда у ёвузликнинг тимсоли деб ҳисобланган. Қўшма Штатлар уни бошқа Эрон расмийлари билан бирга 2011 йилда Саудия Арабистонининг Вашингтондаги элчисини ўлдиришга тил бириктирганликда айблаб, террорчи рўйхатига қўшди. 

Ироқда Ал-Қудс ва Сулаймоний шахсан норозилик намойишларини шафқатсиз бостиришда айбланган. 

У минтақадаги энг самарали ҳарбий разведка ходими деб тан олинган ва Эроннинг Олий Лидери Али Ҳаманийнинг ўнг қўли бўлган. АҚШ Ҳукумати ўтган йили “Ал-Қудс”ни террористик ташкилотлар рўйхатига киритган.

2017 йилда мамлакатда генерални президентликка номзод бўлишга даъват қилувчи ҳаракат пайдо бўлди. Кўпчилик, агар у сайловда ғалаба қозонса, Ислом инқилобининг Ҳимоячилар Корпуси деярли чексиз кучга эга бўлади деган хавотирда эди. У қаттиққўллар ва режим тарафдорлари орасида машҳур бўлган, аммо бошқа аҳоли орасида у қадар машҳур бўлмаган. 

Сулаймоний, бир томондан, ИШИД жангариларига қарши муваффақиятли курашгани учун эътироф этилган бўлса, бошқа томондан у Суриядаги ўлим учун жавобгар деб топилган, шунингдек, Америка ҳарбий иншоотлари ва АҚШнинг Яқин Шарқдаги коалиция базаларига ҳужумларда иштирок этган.  

Марказий разведка бошқармасининг собиқ ходими Жон Магуайр 2013 йилда уни Яқин Шарқдаги энг нуфузли шахс деб атаган. 

2014 йилда Канаданинг ўша пайтдаги ташқи ишлар вазири Жон Бирд террорчиларга қарши курашган генерални "қаҳрамон қилиб кўрсатган террорчи агент" деб атаган. Айрим америкалик сиёсатчилар генерал Сулаймонийнинг ўлимидан кейин ҳам худди шундай гапиришди. 

Яқин Шарқдаги араб баҳори ва ундан кейин ИШИД билан кураш генерал Сулаймонийни соядаги шахсдан минтақанинг геосиёсатидаги асосий ўйинчига айлантирди, дейди Моссаднинг Исроил разведка хизматининг собиқ раҳбари Тамир Пардо.

Унинг қўшинлари 2011 йилдан бери давом этаётган фуқаролик урушида Сурия Президенти Башар ал-Ассадни қўллаб-қувватлаганидан бери Сулаймонийнинг таъсири кучайган. “Ал-Қудс” қуролли гуруҳларга ИШИДни енгишда ёрдам берган. 

1979 йилдаги Ислом инқилоби даврида 22 ёшли йигит сифатида Сулаймоний ўз меҳнат фаолиятини Эрон ҳарбий доираларида бошлади ва дарҳол Исломий инқилобий соқчилар корпусига қабул қилинди.  У биринчи марта олти ҳафталик ҳарбий-тактик тайёргарликдан сўнг ҳарбий операциялар билан боғлиқ вазифаларни олган. 

Саккиз йил давом этган Эрон-Ироқ урушидан – 1980 йилдан 1988 йилгача – Сулаймоний қаҳрамон сифатида юзага чиқди. Кейинроқ у чет элда ўтказилган операцияларга раҳбарлик қилди. 

Сулаймоний “Ал-Қудс” махсус кучларини 1998 йилда бошқарган. Ушбу қўшинлар мамлакат ташқарисида махсус амалиётлар ўтказиш, бошқа давлатлардаги шиа партиялари, ҳаракатлари ва қуролли гуруҳлари билан алоқаларни сақлаб туриш учун жавобгар эди. Дастлаб, Сулаймоний бир неча йиллар давомида сояда эди, Эроннинг Ливандаги шиа Ҳизбуллоҳи, Ассаднинг Сурия фракциялари ва Ироқдаги шиа гуруҳлари билан алоқаларини мустаҳкамлади. 

Вақт ўтиши билан, унинг раҳбарлиги остида “Ал-Қудс” қўшинлари Эрондан ташқари разведка, молиявий ва сиёсий соҳалардаги таъсирини сезиларли даражада кенгайтирди. 

Суриядаги урушга таъсир

АҚШ ва Эроннинг мафкуравий қарама-қаршилигига қарамай, баъзи даврларда улар бирлашишга мажбур бўлишди. 2001 йилда Эрон Афғонистонда “Толибон”ни ағдариш учун босқинчиликни қўллаб-қувватлаш учун АҚШга ҳарбий разведка берди ва 2007 йилда Вашингтон ва Теҳрон Боғдодга минтақадаги ёмонлашаётган вазият юзасидан музокаралар олиб бориш учун ўз вакилларини юборишди. Ироқ собиқ Бош вазири Нури Маликий ўшанда диний зўравонликлар билан курашган. 

2005 йилда Ироқ Ҳукумати тикланганидан кейин Сулаймонийнинг таъсири Ироқ сиёсатига собиқ бош вазирлар Иброҳим ал-Жафари ва Нури ал-Маликий бошчилигида тарқалди. 

Ироқнинг ИШИДга қарши курашида Ироқ қуролли кучлари билан биргаликда Эрон томонидан қўллаб-қувватланадиган шиа қўшинлари бўлган Халқ сафарбарлик кучлари коалицияси жанг қилди. 

2011 йилда Суриядаги фуқаролар уруши бошланганидан сўнг, Сулаймоний Ироқнинг баъзи жангариларига Асад ҳукуматини ҳимоя қилишни буюрди. Тахминларга кўра, у 2015 йилда Москвада бўлганида, Владимир Путинни Суриядаги ҳукуматга қарши кучларга ҳужум бошлашга кўндирган. Ушбу аралашув Россия сиёсатининг яқин тарихидаги энг муҳим воқеалардан бирига айланди, чунки Россия илгари ҳеч қачон араб давлатлари ҳудудида ҳарбий операцияларда қатнашмаган эди. 

Суриядаги уруш: Путин ғалаба қозонди, Ғарб ютқазди. Франциядан қараш
Сулаймонийнинг Москвага ташрифи Россия ҳарбий аралашувини режалаштиришдаги муҳим қадам эди, бу Сурия урушининг йўналишини ўзгартирди ва Асадни қўллаб-қувватлаш учун янги Эрон-Россия иттифоқини яратди. 

Россия томони Суриядаги ҳарбий ҳаракатларга Ассаднинг расмий сўровига биноан аралашганини даъво қилмоқда, у Ҳукумат кучлари дуч келаётган муаммолар ҳақида шахсан ўзи айтиб берган. 

ИШИД билан кураш

Кўпчилик унинг ИШИДга қарши курашдаги улкан ҳиссасини таъкидламоқда. 

АҚШ ва генерал Сулаймонийнинг қўшинлари бир вақтнинг ўзида ИШИД позицияларига ҳужум қилишган. 

Теҳрон университети Америка тадқиқотлари бўлими бошлиғи Муҳаммад Марандининг сўзларига кўра, Сулаймонийнинг ИШИД устидан ғалаба қозонишдаги роли уни эронликлар ва Яқин Шарқнинг бошқа халқлари назарида миллий қаҳрамонга айлантиради. 

“Агар унга ўхшаган одамлар бўлмаганда эди, ушбу минтақа бутун ҳудуд бўйлаб қора байроқларни кўрган бўлар эди”, дейди у ИШИД байроқларига ишора қилиб. 

2014 йилда ИШИД Ироқнинг учдан бир қисмини босиб олди. Эрон ва Эрон томонидан қўллаб-қувватланадиган кучлар гуруҳга қарши жангларнинг асосий иштирокчиларига айланганда, генерал Сулаймонийнинг жанг майдонидаги ҳарбий кийимдаги суратлари ижтимоий тармоқларда тарқала бошлади. 

Бундай ошкоралик генералнинг Эрон президентлигига даъвогар бўлиш учун машҳур бўлишга ҳаракат қилаётгани ҳақидаги миш-мишларга сабаб бўлди. У ўзини ёлғиз аскар сифатида кўрганлигини айтиб, уларни рад этди. 

Сулаймоний ва ўлим ҳақидаги миш-мишлар

Бир неча йил олдин Эронда генерал Сулаймонийнинг сиёсат билан шуғулланиши учун кампания бошланди. У Эроннинг энг ҳалол ва энг кам коррупциялашган сиёсатчиси деб тан олинган ва 2017 йилда президентликка номзодликка даъват этилган. Интернет орқали қилинган бу чақириқлар Эрон парламенти раисининг биринчи ўринбосари томонидан ҳам қўллаб-қувватланган.

Бу ғояга қарши бўлганлар Ислом инқилоби Ҳимоячиларининг аллақачон кучли корпусининг кучайиб бораётганидан қўрқишган. 

Сулаймонийнинг ўлими ҳақида миш-мишлар бир неча бор тарқалиб кетди. У биринчи марта 2006 йилдаги Эрон ҳарбий кучлари ҳалок бўлган самолёт ҳалокатидан кейин "кўмилган". 2012 йилда у Дамашқдаги бомба портлашида ҳалок бўлганлиги ҳақида миш-мишлар тарқалди. 

2015 йил ноябрь ойида Сулаймонийнинг Суриянинг Алеппо атрофидаги жанглари пайтида Асадга содиқ кучлар томонидан ўлдирилгани ёки жиддий жароҳатлангани ҳақида гаплар тарқалди.