Французлар нега ўзбекларни бошида кўтаради?

11-13 март кунлари Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев давлат ташрифи билан Францияда бўлиб қайтди. У фаранг элида самимий, таъбир жоиз бўлса, ўта самимий кутиб олинди. Икки томонлама ҳамкорликни ривожлантиришга қўшган салмоқли ҳиссаси учун Ўзбекистон Республикаси Президенти кам сонли шахсларга насиб қилувчи Франция Республикасининг олий мукофоти – “Фахрий легион” ордени билан ҳам тақирланди. Аммо Мирзиёев “Фахрий легион” бўлган ягона ўзбек эмас десам, ишонасизми? Ўтган асрда худди шу орден билан бошқа бир ўзбек, бўлиб ҳам Амир Темурнинг авлоди тақдирланган десам-чи? “Фахрий легион” ордени ўзи кимларга берилади ва шу чоққача кимларга берилган? Бугун QALAMPIR.UZ Францияда ўзбекларнинг обрўйини кўтариш учун умрини тиккан Темур авлоди, буюк ўзбек аждоди ҳақида, Ўзбекистоннинг бу мамлакат билан алоқалари ҳақида гаплашамиз.

“Наполеон Бонапарт Франция тарихида алоҳида ўринга эга. У француз халқининг миллий қаҳрамони. У 1804 йилда император бўлган бўлса,  1799 йилда биринчи консул сифатида Францияда ҳокимият тепасига келган. Манашу пайтда у жуда кўп ишлар қилган ва шу жумладан “Фахрий легион” орденини таъсис этган. Кимларга “Фахрий легион” ордени бериларди? Биринчи навбатда Франция фуқароларига. XIX асрда орденга асос солинган бўлса, 200 йилдан бери ушбу мукофот берилиб келинмоқда. У хорижий мамлакат фуқароларига камдан-кам берилган. Орден сиёсат, маданият, илм-фан соҳасига жуда катта хисса қўшган хорижликларга ҳам берилади. Ўзимизнинг тарихимизга назар соладиган бўлсак, биринчи бу орденга сазовор бўлган киши – Сайид Исломбек Худоёрхон”, дея ҳикоя қилди атоқли олим, профессор, тарих фанлари доктори Раҳмон Фармонов QALAMPIR.UZ билан суҳбатда.

1888 йил. Тошкентнинг “Қашқар” маҳалласида Қўқон хонлигининг сўнгги ҳукмдори Худоёрхоннинг 2-ўғли Муҳаммад Аминбекнинг 5-ўғли Исломбек Худоёрхон дунёга келади. Улар хонлик Рус империяси томонидан босиб олиниб, унинг ўрнида Туркистон генерал губернаторлигига қарашли Фарғона вилояти тузилгач, 1876 йили Тошкентга кўчиб келишганди.

Исломбекка болалигидан ислом дини асослари ва қироат сабоқлари ўргатилди. 7 ёшга тўлгач, рус-тузем мактабига берилди ва у ерда дунёвий фанларни ўрганди. 10 ёшида эса Оренбургдаги кадетлар мактабига ўқишга кетади. У даргоҳдаги ўқишини тугаллагандан сўнг Москвадаги Александровск ҳарбий билим юртида ҳам 2 йил таҳсил олади. Юртига қайтиб қиличбозлик ва гимнастикадан сабоқ бера бошлайди. 20 ёшли Исломбек Туркистонда авж олаётган жадидчилик ҳаракатларида ҳам фаол қатнаша бошлайди. Россияда империя ағдарилиб, ҳокимият тепасига большевиклар келгач, собиқ хоннинг авлоди ва ҳарбий салоҳиятга эга шахс ҳисобланган Исломбек учун Тошкент хавфли бўлиб қолган эди. Шунинг учун ҳам Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунавварқори Абдурашидхонов ва акалари кўмагида Тошкентни тарк этишга муваффақ бўлади. У Афғонистоннинг Тошкентдаги элчихонасига таржимон сифатида ишга киради ва бу унинг Афғонистондаги дипломатик карьерасига асос бўлади. Кейинчалик эса у Афғонистон ҳукумати номидан Франция ва Швейцарияда элчихоналар ташкил этади ва у ерда қарийб 50 йил (умрининг охиригача) фаолият кўрсатади.

“Сайид Исломбек Худоёрхон катта давлат арбоби бўлган. У рус қизи Александрага уйланган. Улар бир-бирларини яхши тушунган. Кейинчалик улар Афғонистонга ҳижрат қилишди. У даврда Афғонистон подшоҳи бўлган Муҳаммад Зоҳиршоҳ томонидан Исломбек Худоёрхон Афғонистоннинг Франциядаги Фавқулодда ва мухтор элчиси сифатида юборилди. 1961 йилда Елисей саройида Шарль де Голль Сайид Исломбек Худоёрхонга “Фахрий легион” орденини топширган”, дейди профессор.

1972 йилда Исломбекнинг рафиқаси Александра оламдан ўтгач, Исломбек ёлғизланиб қолади. Уларнинг фарзандлари йўқ эди. Шунга қарамасдан у кўпчилик Франциядаги мусулмонларни ўз оталиғига олган. Шулар қаторида доктор Акром ҳам бор эди. У Исломбекнинг тарбиясини олиб, моҳир дипломат бўлади ва Афғонистоннинг Франциядаги элчиси сифатида Исломбекнинг ишларини давом эттиради.

1983 йилда Исломбек Швейцариядаги Валмонд шифохонасида оламдан ўтади ва васиятига биноан Париждаги Пер ла Шез қабристонига рафиқаси Александра хоним қабри ёнига дафн этилади.

Исломбек Франциядаги фаолияти даврида кўпчилик зиёли, маърифатли кишилар билан дўстлашган. Шулар қаторида темуршунос, бобуршунос, тарихчи олим Люсьен Керен ҳам бор.

Люсьен Керен Исломбек ҳақида мақола ҳам ёзган ва унинг шажараси Амир Темурга бориб тақалишини таъкидлаган. Бу ғояни ундан олдин яшаган олимлар асарларида ҳам кўришимиз мумкин. Хусусан, Ниёзмуҳаммад ибн Авазмуҳаммаднинг “Тарихи Шоҳрухия”, Муҳаммад Солиҳ Тошкандийнинг “Тарихи жадиди Тошканд” (“ Тошкентнинг янги тарихи”), Мирзо Олим Мушрифийнинг “Ансобу-с-салотин ва тавориху-л-хавоқин” (“Султонларнинг насаблари ва хоқонларнинг тарихи”), Фозилбек Отабек ўғлининг “Мукаммали тарихи Фарғона”, Муҳаммад Аминбек Худоёрхон ўғлининг “Фарғона музофоти хонлари хусусида воқеотлар”, рус тарихчиси Владимир Наливкининг “Краткая история Кокандского ханства” ( “Қўқон хонлигининг қисқача тарихи”) асарларида баён этилишича, Қўқон хонларининг шажараси Бобур ва рафиқаси Сайидофоқ Бегимдан туғилган Олтин Бешикхонга бориб тақалади. Бу насаб эса Бобурнинг ота-боболари орқали Амир Темурга бориб уланади. Шундан хулоса қилишимиз мумкинки, Қўқон хонлигининг сўнгги хони Худоёрхон Амир Темурнинг йигирма учинчи авлоди бўлса, хоннинг иккинчи ўғли Муҳаммад Аминбек 24 ва унинг ўғли Исломбек 25-авлоди ҳисобланади.

Исломбек ҳамиша ватанига қайтишни хоҳлаган, бунинг учун кўп бора Совет ҳукуматидан рухсат сўраб мурожаат қилган ва ҳар доим рад жавобини олган. Шу сабабли Мирзачўлни ўзлаштириш тажрибасига қизиқиб, Ўзбекистонга йўлга чиққан француз олимларидан бири бўлган дўсти Люсьен Керендан ўз она юртини суратга олиб келишини илтимос қилади. Люсьен Керен Ўзбекистоннинг Тошкент, Самарқанд ва Шаҳрисабз шаҳарларида бўлиб, ноёб ёдгорликларни суратга олади. Люсьен Керен расмларни Исломбекка берар экан, бу жараённи шундай эслайди:

 Исломбек жаноблари ҳар бир расмни синчковлик билан кузатар экан, менга қараб, “Кўрдингизми, менинг аждодларим қандай буюк цивилизация яратганлар. Афсуски, буларни ўз кўзим билан кўриш ҳуқуқидан маҳрумман”, дея кўзлари намланган.

Исломбек Худоёрхон ва Люсьен Кереннинг темурийлар ва ўзбеклар имижини ошириш йўлидаги саъй-ҳаракатлари сабаб, французларнинг бу юрт фуқароларига ҳурмати ошиб борди. Шу сабабли камдан кам шахсларга насиб қиладиган Франциянинг олий мукофоти “Фахрий легион” орденига лауреатлари қаторида ўзбеклар бир нечта.

“1996 йилда Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги нишонланди. Шу муносабат билан бизнинг археологларимиздан, Ўзбекистон Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоси, тарих фанлари доктори, профессор Галина Пугаченкова ҳам “Фахрий легион” орденига лойиқ кўрилган”, дейди тарихчи Раҳмон Фармонов.

Эммануэль Макрон Шавкат Мирзиёевни қанчалик қувонч билан кутиб олган бўлса, бу ташрифни ўзбекистонликлар ҳам шунчалик қувонч билан кузатишди. Европага дарвоза сифатида кўриладиган Франция билан алоқаларнинг мустаҳкамланиши сиёсатда катта нарсани ҳал қилади.