Weekend: Қозоғистон Россия депутатларига ўз жойини қўрсатган, Ўзбекистончи? Сийраклашган Трамп жамоаси, бўлинган Украина бойлиги

Қозоғистон давлат раҳбари ва мамлакат обрўсига путур етказувчи Россия Давлат думасининг қатор депутатларига давлатга киришни тақиқлаб қўйгани ошкор бўлди. Рўйхатда нафақат депутатлар, балки Россиядаги турли соҳа вакиллари ҳам борлиги айтилмоқда. 

Трамп ўз мақсадига етди. Украинанинг қатор турдаги табиий ресурслари эндиликда фақатгина украиналикларгагина тегишли эмас. Океан ортидаги дўстлар ҳам бундан буён уларга шерикдир.

Трамп маъмурияти Украинадаги бойликларни қўлга киритиши билан бир пайтда, ўз маъмуриятида йўқотишларга юз тутмоқда. Дастлабки “ўқ” миллий хавфсизлик бўйича эндиликда собиқ маслаҳатчи ҳисобланадиган Майк Уолтцга тегди. Умумий маънода Трамп тузган жамоа ишончни оқламаяпти.

Ортда қолган ҳафта давомида дунёда рўй берган муҳим воқеа ҳодисалар тафсилоти билан QALAMPIR.UZ'нинг Weekend дастури.

Украина табиий бойликларини АҚШ билан бўлишади

АҚШ ва Украина ўртасида сўнгги 2 ярим ой ичида жуда кўп муҳокама қилинган келишув ниҳоят имзоланди. Энди Украина халқиники ҳисобланган мамлкат ҳудудидаги қатор табиий ресурслар фақат уларгагина тегишли эмас. Узоқ вақт давомида кўплаб мунозараларга сабаб бўлган, жумладан Трампни Зеленскийдан нафратланишга олиб келган, дунё давлатлари, экспертлар томонидан кескин танқид қилинган ва ҳатто Оқ уйдаги тарихий тортишувда ҳам ўзига хос таъсири бўлган минерал ресурслар бўйича шартномага имзолар чекилди. Яна бир қанча юқори тузилмалар бу келишувни тасдиқлаши билан барчаси амалда бошланади. 

30 апрель куни АҚШ ва Украина ўзаро келишув асосида Украина табиий ресурсларига доир ҳамкорликни йўлга қўйишга келишиб олди. Украина Бош вазири ўринбосари ва Иқтисодиёт вазири Юлия Свириденконинг таъкидлашича, бу келишув Украинани тиклашга хизмат қилади. Бу мақсад йўлида икки давлат инвестицион фонд ташкил этади. Ушбу фонд глобал инвесторларни жалб қилиш бўйича фаоилят олиб боради. 
АҚШ ва Украина ўртасида тузилган битимнинг асосий бандлари 4 қисмдан иборат. Унга кўра,

1. Украина ерости бойликларига эгаликни сақланиб қолади, қайси ресурслар қаерда ва қандай қазиб олиниши тўғрисидаги қарорлар фақат Украина томонидан қабул қилинади. 
2. Ҳамкорлик тенг асосда олиб борилади – фонд 50/50 улушда ташкил этилади, ҳеч бир томон устунликга эга бўлмайди. 
3. Ўртада ҳеч қандай қарз мажбуриятлари бўлмайди. Яъни АҚШ олдида Украинанинг ҳеч қандай қарз ёки молиявий мажбурияти бу битимда қайд этилмаган. 
4. Шунингдек, Украина давлат мулки ҳимояланган бўлиб, “Укрнафта” ёки “Энергоатом” каби йирик миллий компаниялар устидан хусусийлаштириш ёки бошқарув механизмини ўзгартириш каби амалиётлар ўтказилмайди. 

Аммо диққатни тортадиган бир жиҳат шуки, ушбу битимда Украина учун хавфсизлик кафолатлари ҳақида ҳеч қандай банд йўқ. Бу эса Украина бундан кейин “АҚШ манфаатлари бор жойда хавфсизлик кафолати ҳам бўлади” деган умид билан яшашга маҳкум. Шундай қилиб, юқорида қайд этилган бандлар  анчадан буён кузатувчилар томонидан хавотир билан таҳлил қилинган ва ҳатто баъзилар “Трампнинг Украинани талаш режаси” сифатида талқин қилинган битимнинг энг муҳим бандлари эди. 
Расмий Киевга кўра мазкур келишув Украина Конституциясига зид эмас ва мамлакатнинг Евроиттифоққа интеграциялашув курсини ўзгартирмайди.

Свириденконинг айтишича, фонд фақат янги лицензиялардан тушган даромад ҳисобидан молиялаштирилади. Украина Бош вазири ўринбосари бу билан мамлакат табиий бойликларининг катта қисмини амалда назорат қилувчи ушбу фонд буюджетга юк эмас, балки фойдали бўлади, деган фикрда.

“Бу – критик материаллар, нефть ва газ лойиҳалари бўйича бериладиган янги лицензиялар орқали давлат бюджетига тушадиган 50 фоиз даромад ҳақида. Олдин бошланган лойиҳалардан ёки аллақачон бюджетга киритилган тушумлардан фондга пул ажратилмайди”, дейди вазир.

Фонд даромадлари ва ажратмалари АҚШда ҳам, Украинада ҳам солиққа тортилмайди, бу эса инвестицияларнинг самарадорлигини оширишга хизмат қилиши кутилмоқда. Янги фонд АҚШ ҳукумати томонидан DFC агентлиги орқали қўллаб-қувватланади. Бу агентлик АҚШ, Европа Иттифоқи ва бошқа давлатлардаги инвесторлар ва компанияларни жалб қилишда Украинага ёрдам беради. 

Шу ўринда DFC агентлиги ҳақида бироз тўхталсак. Бу АҚШ Халқаро Ривожланиш Молия Корпорацияси бўлиб, ривожланаётган мамлакатларда хусусий сектор инвестицияларини қўллаб-қувватловчи АҚШ давлат агентлигидир. У 2019 йил декабрь ойида ташкил этилган. DFC миссияси АҚШ ташқи сиёсати ва миллий хавфсизлик устуворликларини илгари суришдан иборат. Бунинг учун агентлик ривожланаётган мамлакатларга хусусий сармояларни сафарбар қилади. DFC кредитлар ва кафолатлар бериш, сиёсий хавфларни суғурталаш ва техник ёрдам каби функциларни бажаради. Мазкур агентлик асосан энергетика, соғлиқни сақлаш, инфратузилма, технология ва молия каби соҳалардаги лойиҳаларни қўллаб-қувватлайди. Эндиликда эса у Украинада ҳам ўз фаоллигини оширади ва кўплаб мутахасислар томонидан айтиб келинаётган ва аслида жуда кам экани таъкидланаётган критик минералларни қидиришга бош-қош бўлади. 

Россиянинг миллатчи депутатлари учун ёпилган Қозоғистон

Россиянинг тийиқсиз ва шовинистик руҳдаги депутатлари ва қатор фаоллари Қозоғистонга кириши ман этилгани ошкор бўлди. Улар расмий даражада бўлмасада, ҳукуматдаги ички манба томонидан “Deutsche Welle”га буни тасдиқлаган. Бу масала 27 апрель куни Россиянинг МДҲ мамлакатлари институти ходими ва тарихчи Андрей Грозин Остонага етиб келгач, Қозоғистон ҳудудига киришига рухсат берилмаганидан сўнг ўртага чиқди. Энг қизиғи Грозин апрель ойи охирида Қозоғистон-Россия муносабатларини муҳокама қилишга бағишланган бир қанча тадбирларда иштирок этиш учун расмий таклиф олган, аммо чегарада у аллақачон Қозоғистонга кириши тақиқланган шахслар рўйхатида экани маълум бўлган ва мамлакатга киритилмаган. 
Қозоғистон ОАВларига берган изоҳида Грозин унга бу қарорнинг сабаблари расман тушунтирилмаганини айтди. Андрей Грозиннинг Қозоғистонга киришига рухсат берилмагани Қозоғистоннинг айрим “номақбул шахслар” рўйхатига эга эканлигини кўрсатди. Шу боис бу воқелик “Deutsche Welle”нинг эътиборини тортган ва нашр мазкур икки давлат ўз ҳудудида кимларнинг бўлишини истамаслиги масаласини ўрганишга ундаган. 

Расмий даражада Грозинга рад этиш сабаблари изоҳланмаган, бироқ ҳукуматдаги манбалар “Deutsche Welle”га айрим тафсилотларни очиқлаган. Қозоғистон ҳукумати вакилларидан бири Грозин ўз чиқишларида эҳтиёткор бўлиши кераклигини таъкидлаб, у томонидан олдинроқ мамлакатга қарши айтилган қатор камситувчи гаплар ҳукуматнинг эсидан чиқмаганини таъкидлаган.

“Ўзини тарихчи деб танитаётган Грозин жаноб Тўқаевнинг обрўсига путур етганини айтган, ҳокимиятга гўё “Туркистон легионига” майл билдирувчи “нациклар” (миллатчилар) келган деб иддао қилган эди. У, шунингдек, қозоқлар менталитетини ҳақоратлаб, уларни қўшниларининг молини ўғирлаб, уйларини ёқиб юборувчи сифатида тасвирлаган. Идеологик жиҳатдан Қозоғистонни 2014 йилги Украина даражасига тенглаштирган эди. У буларни унутган бўлиши мумкин, аммо бизнинг ёдимизда”, деди ҳукуматдаги манба.

Унга кўра, Қозоғистонга кириши тақиқланган шахслар рўйхати мавжуд, бироқ бу рўйхат ёпиқ ва тўлиқ таркиби номаълум. Манбанинг айтишича, илгари бу рўйхатда шартли равишда Владимир Жириновский биринчи ўринда турган. Ҳозирги кунда эса Тина Канделаки, Тигран Кеосанян, Александр Дугин, Никита Мендкович, Давлат Думаси депутатлари Евгений Федоров, Вячеслав Никонов ва Петр Толстой, шунингдек, Константин Затулинга ҳам кириш тақиқланган. Улар Қозоғистон ва унинг ҳукумати ҳақида салбий фикр билдирган. 

Ўз ўрнида Россияда айрим қозоғистонлик фаолларга нисбатан кириш чекловлари бор. Масалан тарихчи Жақсилиқ Собитовнинг “Deutsche Welle”га айтишича, унинг Россияга кириши тақиқланган камида 10 нафар касбдошлари бор. Аммо улар ҳам ҳудди россиялик тарихчи Грозин сингари буни билишмаган. Баъзилари бу ҳақда чегарадан ўтаётганда, бошқалари эса Россия авиакомпанияларидан чипта харид қилишга уринганда билган.

“Бу ҳолатлар айниқса 2022 йилдан сўнг кучайди, одамлар Facebook ва Instagram'да ўз фикрларини очиқ айта бошлади. Энди нафақат тарихчилар, балки бошқа касб эгалари ҳам бундан жабр кўрмоқда”, деди у.

“Deutsche Welle” билан суҳбатда экспертлар Россияга кириши тақиқланган баъзи қозоғистонликларнинг исмларини ҳам ошкор қилган. Улар орасида сиёсатшунослар, жамоатчилик фаоллари ва ҳатто парламент депутатлари Эрмурод Бапи ва Айдос Сарим ҳам борлиги айтилмоқда. Депутат Айдос Саримнинг айтишича, у Россияга 2021 йилда киришга уринган пайти рад жавобини олган. Саримнинг сўзларига кўра, Брюсселга сафар чоғида 9 соатлик танаффус бўлгани боис Қозоғистон элчихонаси унга Москвадаги тадбирда қатнашиш кетишни таклиф этган, бироқ дипломатик паспорти бўлишига қарамай, уни шаҳарга киритишмаган. Делегациянинг барча аъзолари ўтган-у, аммо фақат у қолиб кетдим. Чегарада Федерал хавфсизлик хизмати ходими унга пешвоз чиқиб, “персона нон грата” экани баён қилинган қоғозни топширади. Энг қизиғи ўша қоғозда ҳеч қандай изоҳсиз, агар такроран Россия ҳудудига киришга уринса, 8 йилгача озодликдан маҳрум қилиниши мумкинлиги ёзилган.

Энди эса маълумот ўрнида шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, Ўзбекистонда ҳам шундай турдаги чет элликлар, яъни мамлакатда бўлиши номақбул шахслар рўйхати бор, лекин ҳудди Қозоғистондаги каби бу рўйхатдан ҳозиргача кимлар ўрин олгани маълум эмас. Чунки ўтган йил 25 июнда Ўзбекистон Олий Мажлис Қонунчилик палатаси, 21 сентябрда Сенат томонидан, 15 ноябрда эса Президент томонидан маъқулланган “Ўзбекистон Республикасида чет эл фуқароларининг ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ҳуқуқий ҳолати тўғрисида”ги қонун мавжуд. Қонунда Ўзбекистон халқининг шаънини, қадр-қимматини, тарихини таҳқирловчи оммавий чиқишлар қилган шахслар мамлакатда бўлиши номақбул деб топилган чет элликлар рўйхатига киритилади. 

Энг қизиғи шундаки, Россиядаги мулозимлар ва жамоат фаоллари орасида бу рўйхатдан жой олишга муносиб шахслар жуда кўп. Масалан, ўтган давр мобайнида Ўзбекистонни босиб олишга чақирган депутат Заҳар Прилепин, ўзбек миллати шанига қабул қилиб бўлмас сўзларни айтган ва ўзини тарихчи деб ҳисоблайдиган Смолин, Ўзбекистоннинг Қозондаги консуллиги Россияда бўлиб турган мигрантларни урушда қатнашиш ҳаракатларидан тийилишга чақиргач,  бундай огоҳлантиришни танқид қилиш орқали Ўзбекистон қонунчилигига оёқ қўйган депутат Сергей Миронов, Ўзбекистондаги мактабда Ўзбекистон фуқароси бўлган ўқувчининг калтакланиши ортидан расмий Тошкентдан тушунтириш сўраб, мамлакат суверенитетига тупурган Россия Ташқи ишлар вазирлиги матбуот котиби Мария Захарова юқорида айтилган “қора рўйхат”га тушиши учун асослар етарли. Аммо кўп эҳтимол бундай амалиёт ҳали бошланмади. Чунки бир неча кун илгари ЕИ ва МО саммитидан сўнг дарҳол Самарқандга ҳаллослаб етиб келган ва Ўзбекистонга ҳурматсизликни самолёт трапидан бошлаб, Ташқи ишлар вазири Бахтиёр Саидов билан қучоқлашиб кўришишни ўзига эп кўрмаган Сергей Лавров олдида ўша ҳар доим Ўзбекистоннинг ички ишларига бурун суқиб турадиган Мария Захаровани кўрдик. У бемалол келиб кетиб юрибди. Ва Захарова бундан кейин ҳам бутун бошли 37 миллион халқни бошқаришга масул бўлганларга ақл ўргатиб, мамлакат суверенитетини сариқ чақага илмасликда давом этса ҳам ҳеч қандай тўсиқларсиз Ўзбекистонга кириб-чиқиб юраверса ажаб эмас.

Трамп маъмуриятида инқироз

Дональд Трампнинг мультимиллионерлар ва миллиардерлардан ташкил топган ҳукуматида инқироз бошланди. Бир неча кунлар илгари Илон Маскнинг янги маъмуриятдаги умри ниҳоясига етгани ҳақида хабарлар тарқалди. У ўз бизнесига қайтиши мумкинлиги кун тартибига чиқди. Трамп ҳам миллиардер маълум вақтгагина давлат хизматига жалб қилингани, аммо у истаса хоҳлаганча қолишига рухсат беришини айтди. Бироқ воқеалар ривожи Маскнинг ҳукуматдан кетишига ишора қиляпти. У иннаугурациядан кейин катта миқдордаги капиталидан айрилди. Баъзи нашрлар Tesla ўзи учун янги раҳбар қидираётгани ҳақида хабарлар бермоқда. Шунинг учун Маск кўп эҳтимол DOGE яъни Ҳукумат самарадорлиги агентлигидан ва умуман сиёсий доирадан кетиши шунчаки вақт масаласи бўлиб қолгандек. Бу эса Трамп учун қанчалик салбий аҳамият касб этиши номаълум. 

Аммо анча олдинроқ бир журналистни махфий чатга киритиб юборган миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчи Майк Уолтцнинг кеткизилиши жиддий масала. Очиғи айтганда, коп эҳтиол у ўзининг бундай маъсулиятсизлиги билан Трампнинг ҳафсаласини пир қилган. АҚШ Президенти уни кўп бор ҳимоя қилишга уринди. Бироқ бошқа тузилмаларнинг Уолтцга ишончсизлиги маслаҳатчининг лавозимдан кетишига таъсир қилган бўлиши мумкин. Шу тариқа Майк Уолтц ва унинг ўринбосари Алекс Вонг ўз лавозимларини тарк этди. Бу ҳақда дастлаб қатор ОАВ хабар берганди. Орадан кўп ўтмай, Трампнинг ўзи ҳам буни тасдиқлади. 

“Politico” маълумотларига кўра, Трамп омма олдида ҳарчанд уни ҳимоя қилмасин, жамоатчиликда ҳоли вазиятда Уолтцнинг “бузилган”ини тан олган. Унинг ўрнига кўплаб манбалар Яқин Шарқ бўйича маслаҳатчи Стив Уиткофф номзодини тахмин қилган бўлсада, Трамп бу лавозимни АҚШ Давлат котиби Марко Рубио эгаллашини маълум қилди. 

Маълумот учун, 51 ёшли Уолтц Афғонистон, Яқин Шарқ ва Африкада хизмат қилган, нафақадаги махсус кучлар зобитидир. У аввал Оқ уйда ва Пентагонда ишлаган ва 2018 йилда Конгрессга сайланган. Тайинланишидан олдин ҳам у Хитойга нисбатан таниқли танқидчи бўлиб, мамлакатни “экзистенциал таҳдид” деб атаган. Сиёсатчи НАТОдаги иттифоқдошларини мудофаа харажатлари камлиги учун танқид қилган ва АҚШнинг Украинага ҳарбий ёрдам беришига шубҳа билан қараган. Уолтц Россия ва Қўшма Штатлар билан музокара олиб бораётган Америка жамоасининг бир қисми эди. Трампнинг маълум қилишича, эндиликда у АҚШнинг БМТдаги вакили бўлади.

Хуллас, Уолтц кетди. Аммо шунга ҳам қарамай, бу йўқотиш Трамп маъмурияти учун сўнггиси бўлмаслиги мумкин. Чунки бутун бошли Пентагон раҳбари Пит Ҳегсет ҳам Уолтцдан қолишмайдиган хато қилган. У Яманга бериладиган зарабалар ва ундаги махфий маълумотларни нафақат Оқ уй маъмуриятидагилар ва бир журналист, балки алоҳида чатда ўз оиласи билан бўлишган. Шу боис қатор юқори мартабали мулозимлар Ҳегсетга Уолтцдан кам ишончсизлик билдирмагани айтилмоқда. Бу ҳам унинг кейинги фаолиятига таъсир ўтказмай қолмайди. Шу тариқа Трампнинг журналистлар ва миллирдерлардан тузилган маъмурияти 4 ойга бормасдан босқичма-босқич ишдан чиқмоқда. Олдинда эса яна 4 йил бор.