Ўзбекистон “ресурс лаънати” ҳодисасига дуч келиши мумкин – тадқиқот

Ўзбекистон глобал стратегик минераллар бозорида етакчи ўринни эгаллаш салоҳиятига эга, бироқ тоғ-кон саноатининг жадал ривожланиши жиддий экологик ва бошқарув хавфларини келтириб чиқариши мумкин. Бу ҳақда Калифорниядаги One Nexus Group компаниясининг асосчиси Нодир Рўзматовнинг тадқиқотида сўз боради.

Қайд этилишича, қазиб олиш ҳажмини кенгайтириш инвестицияларни жалб этиб, иқтисодий ўсишга туртки бериши мумкин, аммо нотўғри бошқарув Орол денгизи инқирозида кузатилганидек, оғир экологик талафотларга олиб келиши эҳтимоли бор. Мамлакат сув ифлосланиши ва ресурслардан самарасиз фойдаланишнинг олдини олиш учун қатъий экологик меъёрларни жорий этиши, барқарор қазиб олиш технологияларига сармоя киритиши ва минтақавий ҳамкорликни мустаҳкамлаши зарур. Бу соҳани ривожлантириш ёки ривожлантирмаслик эмас, балки уни масъулият билан бошқариш муҳим – узоқ муддатли фаровонликни таъминлаш учун қайтариб бўлмас экологик зарарларнинг олдини олиш шарт.

“Ўзбекистон танлов ёқасида турибди. Тоза энергия ва юқори технологияли ишлаб чиқариш учун муҳим бўлган стратегик минералларга бўлган глобал талаб мисли кўрилмаган суръатда ошиб бормоқда. Олтин, мис, литий ва ноёб ер элементларига бой Ўзбекистон глобал етказиб берувчи давлатга айланиш имкониятига эга. Бироқ тарих кўрсатганидек, бундай бойлик икки қиррали қилич бўлиши мумкин”, деб ёзади тадқиқотчи.

Унинг фикрича, электр транспорт воситалари, қайта тикланувчи энергия ва рақамли технологияларга ўтиш жараёни стратегик минералларга бўлган чексиз эҳтиёжни юзага келтирган. Ўзбекистон 2024 йилда дунёдаги энг йирик 10 та олтин ишлаб чиқарувчилардан бири ва мис экспортчиси сифатида ҳали ўзлаштирилмаган стратегик минераллар ва ноёб ер элементлари захираларидан фойдаланиш имконига эга. Агар бу соҳа оқилона бошқарилса, у миллиардлаб инвестицияларни жалб қилиб, янги иш ўринлари яратиши ва Ўзбекистоннинг глобал иқтисодиётдаги мавқеини ошириши мумкин.

“Бироқ хавфлар ҳам шунчалик катта. Табиий ресурсларга бой мамлакатлар кўпинча “ресурс лаънати” деб аталувчи ҳодисага дуч келишади – иқтисодий юксалиш, ундан сўнг эса экологик таназзул, коррупция ва беқарорлик. Ўзбекистон бундан мустасно эмас. Қўшни Қозоғистоннинг саноат чиқиндилари Сирдарё дарёсини ифлослантираётгани туфайли трансчегаравий сув муаммоси аллақачон жиддий хавф туғдирмоқда. Оғир металлар, мишяк ва бошқа заҳарли моддалар қишлоқ хўжалиги, озиқ-овқат хавфсизлиги ва жамоат саломатлигига таҳдид солмоқда. Тоғ-конь саноатини қатъий экологик чораларсиз кенгайтириш ушбу олтин имкониятни экологик фалокатга айлантириши мумкин”, дейилади тадқиқотда.

Шунингдек, Ўзбекистоннинг тоғ-кон саноатини ривожлантириш борасидаги интилишлари классик экологик муаммолар – “умумий ресурслар фожиаси” билан ҳамоҳанг. Агар алоҳида манфаатдор томонлар қисқа муддатли фойдани узоқ муддатли барқарорликдан устун қўйса, умумий ресурслар – сув ва ҳаво қайтариб бўлмайдиган даражада зарарланиши мумкин. Сирдарё инқирози бунга яққол мисол. 

“Тарихда бундай низолар кўп кузатилган. АҚШ ва Мексика ўртасидаги Колорадо дарёси можаросида юқори оқимдаги назоратсиз сув сарфи пастки оқимдаги аҳолини ичимлик суви танқислигига дучор қилган. Натижада ушбу икки давлат сув тақсимоти ва барқарор бошқарувни таъминлаш учун қатъий келишувларга эришган.

Худди шундай, Хитойнинг юқори оқимда қурилган тўғонлари Жануби-Шарқий Осиё давлатларидаги Меконг дарёсининг сув сатҳини кескин камайтириб, қишлоқ хўжалигига зарар етказган. Шу боис минтақавий ҳамкорлик орқали яхшироқ сув бошқаруви йўлга қўйилди. Ўзбекистон ҳам шундай ёндашувларни ўрганиб, мослашувчан стратегияларни жорий қилиши мумкин”, дейди тадқиқотчи.

Унинг айтишича, Марказий Осиёдаги энг машҳур экологик фалокатлардан бири – Орол денгизи инқирози – саноатни нотўғри бошқаришнинг оқибатлари ҳақида аниқ огоҳлантирувчи сабоқ ҳисобланади. Бир вақтлар дунёдаги тўртинчи йирик кўл бўлган Орол денгизи ҳозирда ўзининг атиги 10 фоиз қисмигагина қисқарган, бунга эса пахта етиштириш учун сувнинг ҳаддан ташқари сарфланиши сабаб бўлган. Бу экологик фалокат маҳаллий иқтисодиётларни издан чиқарган, биологик хилма-хилликни йўқ қилган ва ҳали-ҳануз соғлиққа зарар етказаётган заҳарли чанг бўронларини келтириб чиқарган. Орол денгизи инқирози беқарор ресурслардан фойдаланиш ва нотўғри бошқарувнинг натижаси бўлгани сабабли, Ўзбекистон ўзининг стратегик минерал саноатини кенгайтирар экан, бу воқеадан сабоқ олиши лозим.

“Ўзбекистоннинг стратегик минераллар бозоридаги келажаги унинг табиий бойликлари билангина эмас, балки уларни бошқариш сиёсати билан ҳам белгиланади. Экологик ҳалокатнинг олдини олиш ва узоқ муддатли иқтисодий муваффақиятни таъминлаш учун ҳукумат бир нечта йўналишларда қатъий чоралар кўриши керак”, дейди Нодир Рўзматов.

Унинг ёзишича, Ўзбекистон Қозоғистон билан саноат чиқиндиларининг чиқарилишини тартибга солиш ва умумий сув ресурсларининг янада ифлосланишининг олдини олиш бўйича мажбурий келишувлар тузиши лозим. Дипломатик музокаралар реал вақт режимидаги сув мониторинг технологиялари билан қўллаб-қувватланиши керак, бу эса экологик бошқарувда шаффофлик ва жавобгарликни таъминлайди.

Шунингдек, тадқиқотчига кўра, тоғ-конь лойиҳаларига қатъий экологик меъёрлар асосида рухсат берилиши керак. Компанияларга фақат атроф-муҳитга таъсирини баҳолаш бўйича тўлиқ текширувдан сўнг операцион лицензия берилиши керак. Барқарор ривожланиш мезонларини бузган корхоналар молиявий жаримага тортилиши лозим – Ўзбекистон экологик саломатликни иқтисодий манфаатлардан устун қўйиши керак. Ўзбекистон тоғ-кон саноати чиқиндиларининг олдини олиш учун замонавий, сувни тежовчи технологияларга сармоя киритиши лозим. Канада ва Австралия каби давлатлар аллақачон тоза қазиб олиш усулларини жорий қилган, жумладан сувни қайта ишлаш тизимлари, қуруқ чиқиндиларни йиғиш ҳамда илғор фильтрация технологиялари.

Бундан ташқари, Нодир Рўзматовнинг фикрича, минтақавий ҳамкорлик устувор вазифага айланиши шарт. Марказий Осиёдаги сув можаролари янгилик эмас, бироқ Ўзбекистон барқарор бошқарувга ўтиш жараёнида етакчи бўлиши мумкин. Сув ресурсларини адолатли тақсимлаш ва экологик ҳимояни таъминлаш учун сув ресурсларини мувофиқлаштириш бўйича давлатлараро комиссия каби ташкилотлар билан ҳамкорликни кучайтириш зарур.

“Ўзбекистон илмий тадқиқот ва кадрлар тайёрлашга сармоя киритиши лозим. Агар мамлакат фақат хомашё экспортчиси бўлиб қолишни истамаса, у барқарор қазиб олиш амалиётлари бўйича тажрибага эга бўлиши шарт. Университетлар, технология компаниялари ва саноат етакчилари билан ҳамкорлик қилиш маҳаллий мутахассисларнинг масъулиятли қазиб олиш технологияларини жорий этишига ёрдам беради.

Ва ниҳоят, жамоатчилик иштироки устувор бўлиши керак. Йирик тоғ-кон лойиҳаларини тасдиқлашдан олдин очиқ эшитувлар ва жамоат муҳокамалари стандарт амалиётга айланиши лозим. Фуқаролик жамияти гуруҳлари ва экологик ташкилотлар Ўзбекистон келажагини белгилайдиган сиёсатни шакллантиришда фаол иштирок этиши зарур.

Эндиликда савол шуки, Ўзбекистон стратегик минераллар секторини ривожлантирадими ёки йўқ, эмас, балки бу қандай амалга оширилади. Сирдарё инқирози ва Орол денгизи фалокати огоҳлантирувчи сигнал бўлиб турибди. Агар Ўзбекистон сув ифлосланиши муаммосини ҳозирдан ҳал қилмаса, оқибатлар қайтариб бўлмайдиган даражада бўлади”, дейди тадқиқотчи.

Қайд этилишича, ақлли сиёсат ва барқарор ривожланиш билан Ўзбекистон масъулиятли тоғ-кон саноати орқали Марказий Осиёга етакчилик қилиши ва тоза энергия келажаги учун муҳим минералларнинг глобал етказиб берувчисига айланиши мумкин.