MI5 sovet josuslari haqidagi yangi hujjatlarni oshkor qildi

Buyuk Britaniya Milliy arxivi saytida birinchi marta MI5 tomonidan maxfiylikdan chiqarilgan yangi hujjatlar e’lon qilindi. Xususan, ulardan ma’lum bo‘lishicha, marhum qirolicha Yelizaveta II'ga to‘qqiz yil davomida uning badiiy kolleksiyasi kuratori Entoni Blant SSSR foydasiga josuslik qilganini tan olgani aytilmagan. U Britaniya razvedkasi va diplomatik doiralarida yuqori lavozimlarni egallagan sovet agentlari guruhidan iborat Kembrij beshligidan biri edi. Bundan tashqari, ushbu maxfiy hujjatlar josuslik kvintetining yana bir a’zosi – Garold Kim Filbining to‘liq tarjimai holiga oydinlik kiritadi.

Yelizaveta II davrida Qirollik san’ati kolleksiyasini boshqargan san’atshunos Entoni Blant 1964 yilda 1930 yillardan beri Sovet razvedkasi uchun ishlaganini tan oldi. Biroq qirolichaga bu haqda 1973 yilgacha rasman xabar berilmagan. Maxfiy hujjatlarga ko‘ra, u juda xotirjam va hayratlanmasdan munosabat bildirgan.

Buyuk Britaniya Milliy arxivi Londondagi yirik ko‘rgazma oldidan Kembrij beshligi – SSSR uchun ishlagan britaniyalik kommunistlar ishi bo‘yicha yangi hujjatlarni chop etdi.

“Kembrij beshligi” Ikkinchi jahon urushi va sovuq urush davrida Britaniya razvedkasi va diplomatik doiralarida yuqori lavozimlarni egallagan sovet agentlaridir. Besh kishi – Entoni Blant, Gay Byordjess, Donald Makleyn, Garold Kim Filbi va Jon Kernkross Kembrijda tahsil olgan va 1930 yillarda SSSR uchun ishlagan Arnold Deych tomonidan ishga olingan.

MI5 1951 yilda Makleyn va Byordjessning xiyonatidan xabardor bo‘lgan. Ular Buyuk Britaniyada fosh etilishidan oldin SSSRga qochib ketgan.

Filbi va Blant haqida shubhalar bir vaqtning o‘zida paydo bo‘ldi. 1955 yilda Filbi barcha josuslik gumonlaridan tozalandi. U 1950 yillarning oxirida Yaqin Sharqda jurnalist bo‘lib ishlagan va 1963 yilda Moskva foydasiga josuslik qilgan sobiq hamkasbiga tan bergan. O‘sha yili u Sovet Ittifoqiga qochib ketdi.

Kernkross, Blant singari, 1964 yilda Moskvaga ishlashini tan oldi. Ikkalasi ham aybiga iqror bo‘lishi evaziga jinoiy javobgarlikka tortilmadi.

Britaniyaning boshqa davlat idoralaridan farqli o‘laroq, MI5 qachon va qanday hujjatlar ommaga taqdim etilishini tanlash huquqiga ega va ularni qisman tahrir qiladi. Milliy arxiv vaqti-vaqti bilan sovet josuslari haqidagi hikoyaga yangi tafsilotlarni qo‘shadigan maxfiy hujjatlarni e’lon qiladi.

Qirolichaning san’atshunosi Entoni Blant

San’atshunos Entoni Blant Ikkinchi Jahon urushi paytida MI5 uchun ishlagan va 1945 yilda qirol (va keyin qirolicha) rasmlari bo‘yicha inspektor bo‘ldi. U 1972 yilgacha qirollik kolleksiyasi uchun mas’ul edi. 1978 yilgacha esa u qirollik kolleksiyasining maslahatchisi bo‘lib qoldi.

U birinchi marta 1951 yilda Gay Byordjess va Donald Makleyn SSSRga qochib ketganidan keyin Moskvaga ishlaganlikda gumon qilingan. Blant 1930 yillardan beri Byordjessning yaqin do‘sti edi, ular ikkalasi ham Kembrijda o‘qiyotgan edi. Kembrij beshligining ikki a’zosi qochib ketganidan so‘ng, Blant Maxfiy xizmat tomonidan 11 marta so‘roq qilingan, ammo u har safar josuslik ayblovlarini rad etgan.

Ammo 1963 yilda amerikalik Maykl Strit Federal qidiruv byurosiga Blant shaxsan uni Sovet agenti sifatida yollaganini aytdi. Ko‘p o‘tmay, 1964 yilning aprel oyida MI5 so‘roqchisi Artur Martin Blantga jinoiy javobgarlikka tortilmasligiga va’da berdi va u Moskvaga ishlashini tan oldi. Biroq, Martinda Blant ba’zi ma’lumotlarni yashirgan degan taassurot qoldirdi.

Blantning e’tirofi birinchi marta Milliy arxiv tomonidan nashr etilgan. Unda u nafaqat Ikkinchi jahon urushi paytida SSSR uchun ishlagani, balki Sovet razvedkasi bilan aloqani davom ettirgani haqida ham gapirdi. Blant, xususan, Byordjess va Makleyn qochib ketganidan so‘ng, Piter ismli rus uni qochishga ko‘ndirganini tan oldi, lekin Blant rad etdi va hujjatlardan kelib chiqqan holda, u KGBdagi xodimidan qasos olishdan qo‘rqdi.

Tan olishiga qaramay, Blant SSSR uchun ishlayotganini MI5'dan tashqarida faqat bir nechta odam bilardi. Qirolicha Yelizaveta II saroy san’atshunosining xiyonati haqida ma’lumotga ega emas edi. Uning shaxsiy kotibi 1972 yilda bu ma’lumotlar faqat “qirolichaning tashvishini kuchaytirishi” va “u [Blant] haqida hech narsa qilish mumkin emasligini” aytdi.

1973 yilda Blant saraton kasalligiga chalingani ma’lum bo‘ldi. Ayrimlar jurnalistlar uning o‘tmishini tekshirishni boshlashidan qo‘rqib, qirolichaga Blantning josusligi haqida gapirib berdi.

Biroq, jamoatchilik uning xiyonati haqida faqat 1979 yilda bilib oldi. Buyuk Britaniyaning o‘sha paytdagi Bosh vaziri Margaret Tetcher parlamentda “Kembrij beshligi” haqida gapirgan.

Ko‘p o‘tmay, Blant ritsarlik unvonidan mahrum qilindi. U 1983 yilda 75 yoshida vafot etdi. 

Garold “Kim” Filbi haqida yangi ma’lumotlar

“Kembrij beshligi”ning eng hayajonli hikoyasi, ehtimol, ikki tomonlama agent Garold “Kim” Filbining hikoyasidir. U MI6 va bir vaqtning o‘zida Moskvaga ishlagan.

Filbining e’tirofi haqidagi matnning bir qismi 2019 yilda oshkor qilingan. Yangi hujjatlar uning 1930 yillarda ishga olinishidan tortib, 1963 yildagi tan olishigacha bo‘lgan butun faoliyatini yoritib beradi.

1963 yilda o‘sha paytda Bayrutda jurnalist bo‘lib ishlagan Filbi o‘zining eski do‘sti va razvedka xizmatidagi sobiq hamkasbi Nikolas Elliott bilan uchrashdi. Filbi Elliottga SSSR uchun qilgan ishlarini tan oldi. Do‘stlar o‘rtasidagi suhbatlar stenogrammasi (Elliott ular uchrashgan kvartiraga o‘rnatgan) maxfiylikdan chiqarilgan hujjatlar qatoriga kiradi.

Filbi Elliottga 1945 yilda Britaniyaga qochishga uringan KGB zobiti Konstantin Volkovni “topshirganini” aytdi. O‘sha paytda Filbi MI6'da aksilrazvedka boshlig‘i edi.

1945 yilning sentyabr oyida Volkov Istanbuldagi Britaniya konsulligiga kelib, 50 ming funt sterling evaziga ko‘plab maxfiy ma’lumotlarni topshirishni va Buyuk Britaniyaga ko‘chib o‘tishni taklif qildi. Xususan, Volkov Britaniya tuzilmasidagi to‘qqiz sovet agenti haqida gapirishi kerak edi, ulardan yetti nafari Tashqi ishlar vazirligida, ikkitasi MI6'da ishlagan. Bu Filbining o‘zini fosh qilishni anglatadi.

Filbi darhol KGB xodimini shaxsan ogohlantirdi va Istanbulga uchib ketdi. U kelganida, Volkov va uning rafiqasi allaqachon ikki KGB zobiti va shifokor tomonidan o‘g‘irlab ketilgan va Bolgariyaga olib ketilgan. Ularning keyingi taqdiri haqida hech narsa ma’lum emas.

MI6'ga hisobot berib, Filbi Istanbuldan qaytgach, “Volkov o‘ziga xiyonat qildi”, deb aytgan.

“Yoki u, xotini yoki ikkalasi ham halokatli xatoga yo‘l qo‘ygan”, deb yozgan u o‘z hisobotida.

1950 yillarda so‘roq paytida Filbi Volkovning g‘oyib bo‘lishiga aloqadorligini rad etdi.

Elliott bilan suhbatda Filbi ham Makleynni Buyuk Britaniya uni fosh etmoqchiligi haqida ogohlantirganini tan oldi. U Byordjessni ogohlantirish bilan yubordi. Filbi nafaqat Makleyn, balki Byordjess ham SSSRga qochib ketganini bilgach, josus Elliottga bu uning hayotidagi “eng yomon daqiqalardan biri” bo‘lganini aytdi.

Filbi eski do‘stiga ishonib, unga ikkita variant – o‘z joniga qasd qilish yoki jinoiy ta’qib qilish o‘rtasida tanlov qolganini aytdi. Elliott unga to‘liq iqror bo‘lish evaziga to‘liq immunitetni va’da qilish bilan javob berdi. Ular suhbatlashishda va yozishmalarda davom etdi va Filbi “butun haqiqatni” gapirayotganiga ishontirdi.

Haqiqatda, albatta, bunday emas edi. Shunday qilib, Filbi 1946 yildan keyin KGB bilan aloqasi yo‘qligini yoki Entoni Blant “ruslar uchun ishlamagan va hech qachon ishlamaydi” deb da’vo qildi.

Bir necha uchrashuvlardan so‘ng Filbi Elliottga muhokamani davom ettirishga va’da berdi va Bayrutni tark etdi.

Bir necha kundan keyin, 1963 yil 23 yanvarda Filbi Moskvaga qochib ketdi.