Biz qidirayotgan adolat qayerda? Prezidentlikka nomzod Abduhalimov bilan eksklyuziv intervyu

Xabaringiz bor, joriy yil O‘zbekistonda katta siyosiy jarayon, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi o‘tkazilishi kutilmoqda. Nomzodlar esa allaqachon aniq. QALAMPIR.UZ'ning saylovoldi intervyulari davom etadi.

Galdagi suhbatdoshimiz “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi Siyosiy kengashi rahbari, professor, sharqshunos va islomshunos olim Bahrom Abduhalimov. Xo‘sh, “Adolat” SDPning saylovdagi o‘rni qanday, mazkur saylovda partiya ilgari suradigan dasturdan nimalar o‘rin olgan va nima uchun “Adolat” SDP rahbari hech qanday chiqishlar qilmaydi, uni deyarli hech kim tanimaydi? Suhbat davomida partiya rahbari Bahrom Abduhalimov shu kabi savollarga o‘z javobini, ayrim muammoli vaziyatlarga esa fikr va mulohazalarini bildirib o‘tdi. 

Bahrom Abduhalimov bilan ochiq intervyuni yuqoridagi videoplerda yoki QALAMPIR.UZ'ning YouTube'dagi rasmiy sahifasida tomosha qilishingiz mumkin. Quyida esa suhbatning matnli ko‘rinishi bilan tanishasiz.

Qamariddin Shayxov, jurnalist: — Bahrom aka, QALAMPIR.UZ studiyasiga xush kelibsiz!
 
Bahrom Abduhalimov, “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi Siyosiy kengashi raisi: — Assalomu alaykum, xushvaqt bo‘ling!

 
Q.Sh.: — Sizni siyosiy jarayonlarda, siyosatda ko‘rishning o‘zi boshqa bir dunyo. Chunki, odatda olimlarning o‘z dunyosi bo‘ladi. Ular ko‘proq ilm bilan mashg‘ul bo‘lib, siyosiy ambitsiyalardan yiroq bo‘lishadi. Partiyada nima qilib yuribsiz?
 
B.A.: — Savolingiz boshlanishidan juda qiziq bo‘ldi. Partiyada nima qilib yuribsiz, degan savolning berilishi, bilmadim, to‘g‘ri bo‘ladimi, yo‘qmi?! Masala shundan iboratki, dunyo tajribasida ilmda yurgan insonning siyosatga o‘tishi kuzatilgan. Ilmda bo‘lish bilan bir qatorda, doimiy ravishda siyosatga qiziqqanman. Liviyada bo‘lganimda, u yerning siyosatiga, Yaman Arab Respublikasida ishlaganimda ham o‘sha yerning va qo‘shni mamlakatlarning siyosatiga qiziqqanman. Nazarimda, olimlik bilan siyosat doimo bir-birini to‘ldirsa kerak. Olimlik qaysidir ma’noda siyosatchi uchun qo‘l keladi, siyosatdagi ayrim xususiyatlar esa ilmda ham asqotishi mumkin. Men siyosat bilan bir qatorda ilmni ham davom ettiryapman. Ilmdan uzoqlashish yoki uni qaysidir sabablarga ko‘ra tashlab ketish hech qachon rejamda bo‘lmagan.
 
Q.Sh.: — Olim odamdan Prezident ham chiqadimi?
 
B.A.: — Men tushunaman, olimga boshqacha xususiyatlar, Prezidentga esa umuman boshqa xususiyatlar kerak.
 
Q.Sh.: — Ya’ni?
 
B.A.: — Prezident birinchi navbatda xalqni o‘ylaydigan inson bo‘lishi kerak.
 
Q.Sh.: — Olimlar-chi?
 
B.A.: — Olimlar esa ilmiy tadqiqotlar haqida o‘ylaydi. Prezident turli muammoli masalalarni hal qilish salohiyatiga ega bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, Prezident ertangi kunni yaxshi ko‘ra oladigan shaxs bo‘lishi kerak. Bu ikki soha bir-birini to‘ldirishi lozim. Shuning uchun bu sohalarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi. Olimdan Prezident chiqishi mumkinmi yoki Prezidentdan olim chiqishi mumkinmi, deyish xato. Bilamizki, dunyodagi ko‘pchilik Prezidentlar o‘z faoliyatini aynan ilmdan boshlagan. Buni ko‘rish uchun uzoqqa borish ham shart emas. Masalan, fan nomzodi yoki fan doktori bo‘lgan Prezidentlarni ham bilamiz. Nazarimda, bu ikki yo‘nalishdan to‘g‘ri foydalanilsa, bir-birini to‘ldira oladi. 
 
Q.Sh.: — “Adolat” SDP mamlakatda o‘zining alohida o‘rniga ega bo‘lgan partiya hisoblanadi. Men boshqa partiyalarga qaraganda, sizning partiyangiz faoliyati bilan ko‘proq tanishman. Dasturingiz, oldinga suradigan g‘oyalaringiz va ko‘tarib chiqadigan masalalaringiz ko‘p jihatdan to‘rtinchi hokimyat bo‘lgan OAVning faoliyati bilan o‘xshashligini kuzatamiz. Partiya gender tengligi yoki inson huquqlari haqida ko‘p gapiradi. Ammo bu faoliyatda aks etgani bilan amaliyotda qanchalik ko‘rinyapti?
 
B.A.: — Qamariddin, savolingizning birinchi qismidan ham, ikkinchi qismidan ham juda mamnunman. Savolingizning birinchi qismida  “Adolat” SDPning faoliyatidagi ba’zi qirralar jurnalistika bilan yaqin, dedingiz. Rostan ham biz ochiq va shaffof bo‘lishga harakat qilamiz. “Adolat” SDPning bugungi kundagi yarim kuchi —  bu uning nomi. Adolat degan so‘zda qanchalik ma’no, qanchalik mazmun borligini o‘zingiz yaxshi bilasiz. Shuningdek, dunyoda adolatga qarshi chiqadigan birorta insonni ham topa olmaysiz. Chunki adolat bo‘lsa, boshqa narsalar ham bo‘ladi.
 
Q.Sh.: — Bormi?
 
B.A.: — Adolatmi?
 
Q.Sh.: — Sizlar qurayotgan jamiyatda va ilgari surayotgan dasturingizda adolat bormi?  Sizlar talab qilayotgan adolat bugun qog‘ozda emas, hayotda o‘zining amaliy ifodasini topyaptimi?
 
B.A.: — Adolat masalasini ko‘taryapsiz. Gender tengligi masalasida men buni bemalol aytishim mumkin. To‘g‘ri, qaysidir partiya bilan raqobatimiz bor, lekin statistikaga qaraydigan bo‘lsangiz, gender tengligi masalasida partiyamizning o‘rni boshqa masalalardagidan yuqoriroqda turadi. Oliy Majlis palatasidagi fraksiyamizning 22  deputatidan 13 nafari ayollar hisoblanadi. Bu eng katta isbotlardan bittasi. “Adolat” SDPda ayollarning ham o‘z o‘rni bor. 5 ta partiyaning ichida faqatgina bizning fraksiya rahbari ayol kishi. Bu ham gender tengligi masalasiga bizning munosabatimizni bildiradi. Eng muhimi, O‘zbekiston tarixida prezidentlikka ayollardan nomzod ko‘rsatgan yagona partiya hisoblanamiz.
 
Q.Sh.: — Oliy Majlis spikeri Dilorom Toshmuhammedova ham aynan  “Adolat” SDPdan chiqqandi.
 
B.A.: — Ha, uning nomzodi prezidentlikka ham qo‘yilgandi. Aynan mana shu jihatlar bilan “Adolat” SDP boshqa partiyalardan ajralib turadi. Endi ikkinchi savolingizga javob bersam: adolat bormi? Inson tug‘ilibdiki, adolatga intiladi. Lekin, turli jamiyatda adolatga munosabat ham turlicha. Biz tariximizga qaraydigan bo‘lsak, adolat juda ham qadrlangan. Bizning eng muhim shiorlarimizdan biri — “Kuch adolatda”. Bu so‘zlar Amir Temurning bayrog‘iga ham yozib qo‘yilgandi. Chunki shuncha kuchi, quvvati bo‘lishiga qaramasdan Amir Temur ham adolatga intilgan.
 
Q.Sh.: — Va bu ibora o‘sha imperiyaning tamali bo‘lgan.
 
B.A.: — Albatta! Imperiyaning rivojlanishida bir tomondan Amir Temurning salohiyati bo‘lsa, ikkinchi tomondan uning adolatli siyosatining ham o‘z roli bo‘lgan. Tuzum qanday bo‘lishidan qat’i nazar inson baribir adolatga intiladi. Lekin u adolat ba’zan u shaklda, ba’zan bu shaklda bo‘lishi mumkin. “Adolat” SDPning asosiy maqsadi ham mana shu adolatni qaror toptirishga intilish, adolatga asoslangan farovon hayotni shakllantirish, qolaversa, sotsial demokratiyaning adolatli tamoyillarini hayotga tadbiq etishdan iborat. Bunga harakat qilinyapti. Adolat dunyoning turli mamlakatlarida turli shaklda bo‘lishi mumkin.
 
Q.Sh.: — Sizning idealingizdagi adolat qayerda? U qaysi jamiyatda?
 
B.A.: — Qaysi jamiyatda demokratiya kuchli bo‘lsa, o‘sha yerda adolatning elementlari ko‘p bo‘ladi.
 
Q.Sh.: — Bugun uning prototipi bormi?
 
B.A.: — Hozir dunyoning mana bu mamlakatida adolatli jamiyat qurilgan, deb erkin ayta olmaymiz. Har bir davlatda, AQSHda bo‘ladimi yoki mening mutaxassisligim bo‘lgan Arab mamlakatlari bo‘ladimi, ularning har birida adolatli jamiyat qurish va unga intilishning o‘z mezonlari bor. Bundan tashqari, dunyoning qaysidir mamlakatidagi adolatni O‘zbekistonga olib kelib, tatbiq etadigan bo‘lsak, u o‘sha yerda o‘zini oqlagan prinsip, bu yerda oqlamasligi mumkin. Shuning uchun adolatni har bir davlat o‘zining urf-odatlaridan va o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. Lekin adolatga xos bo‘lgan qoidalaring katta qismi demokratik jamiyatga xos bo‘lgan talablardir.
 
Q.Sh.: — Va demokratiyaning bayroqdori aynan sizlar bo‘lishingiz kerak, aslida!
 
B.A.: — Demokratiya so‘zining mohiyatining katta qismi adolat bilan bevosita bog‘liqdir. Sharq mamlakatlari uchun demokratiya Yevropadan kirib kelgan. Musulmon mamlakatlaridagi demokratiyaga e’tibor qaratadigan bo‘lsangiz, uning elementlari adolatda yotadi. Demokratiya — bu teng huquqlilik, shaffoflik, ochiqlik. Bularning barchasi adolat degan so‘z bilan bog‘liqdir.

Q.Sh.: — Partiyaning oxirgi yillarda qo‘lga kiritgan natijalariga, bugun jamiyatda va Oliy Majlisda tutgan o‘rniga qarab baho beradigan bo‘lsak, bir necha yillardan beri o‘rtamiyonalikni saqlab turibdi. “Adolat” SDP nima uchun oxirgi yillarda o‘rtamiyona partiyaga aylanib qoldi? Mana 9 oydirki, sizdan zalvorli chiqishlarni kuzatmadik…
 
B.A.: — O‘rtamiyona degan so‘zga men aniqlik kiritmoqchiman. Agar keyingi yillardagi natijalarga qaraydigan bo‘lsak, bizning partiya fraksiyadagi deputatlar soni bo‘yicha uchinchi o‘ringa chiqdi. Bundan tashqari, “Adolat” SDP ko‘tarib chiqqan bir qancha g‘oyalar jamiyatda o‘z amaliy ifodasini topdi. Bu narsalar albatta, bizni quvontiradi. Siz ta’kidlaganingizdek, o‘tgan vaqt mobaynida ko‘zga yarq etib tashlanadigan biror ish qildik, deyish qiyin. Lekin, biz o‘ylaymizki, salohiyatimiz, rejalarimiz bor va bularni albatta, amalga oshiramiz. Yana bir narsani qo‘shimcha qilmoqchi edim, sotsial-demokratik partiyaning bo‘lishi faqat O‘zbekistonga xos emas. Bu butun dunyoda mavjud partiya. Va shuni ham aytishim kerakki, dunyoda sotsial-demokratiyaning mavqeyi, xususan Yevropada yildan yilga ortib bormoqda.
 
Q.Sh.: — Bizda qani sotsial demokratlar? Sotsial-demokratiyaning tarafdorlari, uning olqishlovchilari qani? Nega jamiyatimiz bu borada o‘rtamiyonalikni tanlayapti?
 
B.A.: — Qamariddin, bu savolingizga men shunday javob bermoqchi edim: Yevropada sotsial demokratiyaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi 30 yilda yoki 50 yilda bo‘lmagan. Ba’zi jarayonlar vaqt, ayrimlari esa mentalitetimizning o‘zgarishini talab qiladi. Harakat dinamikasi bilan qaraydigan bo‘lsak, o‘tgan vaqt mobaynida sekin harakat qilgan bo‘lishimiz mumkin, lekin orqaga ketgani yo‘q.
 
Nega bugun bor emas, degan savolingizga ham javob bermoqchiman. Bu yuqorida aytganimdek, vaqt talab qiladigan jarayonlardan biri. Umid qilamizki, kelajakda O‘zbekistonda sotsial demokratiyaga bo‘lgan munosabat va uning tarafdorlar soni ham oshib boradi.
 
Q.Sh.: — Siz faolmisiz? Ergashtira olyapsizmi?
 
B.A.: — Harakatimiz bor, lekin biz xohlagan darajada hali ergashtira olayotganimiz yo‘q.
 
Q.Sh.: — Sabablar…
 
B.A.: — Biz sabablarni aniq bilganimizda unga yechim topgan bo‘lardik.
 
Q.Sh.: — Tashqi muhit bilan bog‘liqmi? Tashqi bosim bormi? Partiyalarni tiyib turish prinsipi haliyam ishlaydimi?
 
B.A.: — Partiyalarga bo‘lgan munosabat, ularni tiyib turish kabi masalalar O‘zbekistonning kechagi kunida qoldi.
 
Q.Sh.: — Lekin bo‘lgan?!
 
B.A.: — Siz yoshsiz. Men uchta davrni: sovet davrini, mustaqilligimizning boshlang‘ich davrini va 2016 yildan keyingi o‘zgarishlar davrini ko‘rdim. Bu davrlarni taqqoslaydigan bo‘lsak, yaqin tariximizda partiyalarga nisbatan qandaydir chegaralar bo‘lganiga qaramasdan, bugun partiyalar ishiga aralashish holati yo‘q. Imkoniyating bormi, kuching bormi, qo‘lingdan keladigan bo‘lsa, hamma sharoitlar muhayyo. Bajarish, amalga oshirish masalasi esa ba’zan yaxshi bo‘lishi, ba’zan oqsashi, sustlashishi mumkin.
 
Q.Sh.: — Bugun biz yashab turgan jamiyatda har kuni bir masala borki, siz unga munosabat bildirishingiz orqali mamlakatda, odamlar orasida, ayniqsa, internet mediani kuzatayotgan yoshlar orasida juda katta obro‘ qozonishingiz mumkin. Nima uchun bu yo‘ldan foydalanmayapsiz? Nimaga sizni odamlar tanimaydi?
 
B.A.: — Biz suhbatimizning boshida adolatlilik haqida gaplashgandik. Nazarimda, bu kabi masalalarda… 
 
Q.Sh.: — Olimlar o‘ta bosiq bo‘ladi, deng (hazil qilib)…
 
B.A.: — Olimlar bir gapni gapirishdan oldin, yetti o‘lchab bir kesishi kerak bo‘ladi-da! Siz siyosat bilan olimlikning nima farqi bor, deb so‘radingiz. Siyosatchi bo‘lish uchun to‘g‘ri munosabatmi, noto‘g‘ri munosabatmi, chiqib, ommaga ko‘rinib gapirish kerak. Lekin, olimlikda shunday bir jihat borki, uni faktlar bilan asoslab, tagiga yetmaguncha gapirish kerakmi, degan mentalitet saqlanib turadi.
 
Q.Sh.: — Partiya rahbarlarida hamon ehtiyotkorlik bormi? Aytaylik, “Gapirib qo‘ysam, falonchiga tegib ketaman, mana bu iqtidordagi partiyaning g‘ashi kelishi mumkin”, degan tushuncha mavjudmi?
 
B.A.: — Boshqa partiya rahbarlari uchun men javob bera olmayman. O‘zimdan kelib chiqib gapiradigan bo‘lsam, mening o‘z odatim bor. Birovga tegib ketadi, deb emas, men aytmoqchi bo‘lgan gap yoki qilmoqchi bo‘lgan ish qanchalik mantiqiy ekanligiga, bir partiyaning rahbari, degan yuksak nomga mos kelish, kelmasligiga e’tibor beraman. Bu shunday masalaki, yillab to‘plagan obro‘ni bitta-ikkita chiqish bilan ketkizib qo‘yish ham mumkin. Olimlarni o‘lchaydigan indekslar bor. Bu “h-index” deyiladi. Mening “h-index”im 4 va bu degani dunyoda siyosatchi sifatida tanishmasa ham… 
 
Q.Sh.: — Biz sizni olim sifatida juda yaxshi taniymiz. Ilmiy maqolalaringiz xalqaro jurnallarda chop etilgan. Kitoblaringiz haqida ham juda yaxshi bilamiz. Ayniqsa, arab dunyosi tahlili bo‘yicha yirik mutaxassislardan birisiz. Lekin partiya sizdan boshqa narsani so‘raydi, u boshqa narsani talab qiladi!
 
B.A.: — Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi-da! Nima uchun “Adolat” SDP o‘z rahbarligi uchun olimning nomzodida to‘xtadi? To‘g‘ri, oldin ham boshqa partiyalarda bo‘lgan. 2016 yildan keyin mamlakatimizda shunday sharoitlar yaratildiki, ilm uchun barcha eshiklar ochib berildi. Dunyoda ilmsiz rivojlangan birorta davlatni topa olmaysiz. Biz mana bu ishni qilamiz, bu ishni qilamiz, deb bayroq ko‘tarib chiqishimiz ham mumkin. Lekin masalalarimiz ta’limga, ilmga asoslanmagan bo‘lsa, ertaga natijasiz qolib ketishimiz ham mumkin.
 
Q.Sh.: — Demak natija muhim?!
 
B.A.: — Natija muhim! Natija ba’zan tez bo‘ladi, ba’zan esa kech. Jamiyat va ilm bilan bog‘liq bo‘lgan sohalardagi ishlar vaqt talab qiladi. 
 
Q.Sh.: — Partiyangizda gapiradiganlar, populistlar yo‘q. Bu tomondan siz ancha xotirjamsiz. Qaysi biri nimadir gapirib qo‘ymasmikin, degan xavotir bo‘lmaydi va bemalol uxlay olasiz (kulib). 
 
B.A.: — Bu fikrlar uchun katta rahmat! Menimcha, menga bergan eng katta bahoingiz bo‘ldi. Men gapirolmagan gapni o‘zingiz aytdingiz.
 
Q.Sh.: — Boshqa partiya rahbarlari, “bugun qaysi biri nimadir deb qo‘ymasmikin”, deb yuragini hovuchlab o‘tirsa kerak. Shu ma’noda siz ancha xotirjamsiz.
 
B.A.: — Nima bo‘lganda ham partiya rahbari gapirgan gapiga javob bera olishi kerak. Og‘zingdan chiqdimi, unga javob ber. Agar javob berolmasang, aytgan gaping o‘z dushmaninga aylanishi mumkin.
 
Q.Sh.: — Yoqasidan ham olishi mumkin…
 
B.A.: — Albatta!
 
Q.Sh.: — O‘zbekistonda oxirgi yillarda korrupsiya masalasi juda trendga chiqqan, modaga aylangan masala bo‘lib qoldi. Qaysi yig‘ilishga kirmang korrupsiyani oldini olish haqida gapiriladi. Bu odamlarning qulog‘i qomatga kelayotgandek. Albatta, korrupsiyaning oldi olinyapti. Qayerda? Mayda-mayda joylarda. Lekin yirik korrupsion holatlar ham bor. Go‘yo biz korrupsiyaga qarshi korrupsiya bilan kurashayotgandekmiz. Chunki korrupsiya borasida odamlarga Singapur rejimidek, Gruziya olgan yo‘nalishidek aniq, maqsadli va natijali kurash kerak. Nazarimda, biz “Korrupsiyaga qarshi kurashamiz”, deb yozib qo‘yilgan bannerlar bilan uzoqqa bora olmaymiz. Agar, o‘sha bannerning o‘zi ham davlat byudjetidan, xalq to‘lagan soliqlardan pul ajratilib, uning o‘zi ham korrupsiyalashgan holatda e’lon qilingan bo‘lsa...
 
B.A.: — Gapingiz nihoyatda to‘g‘ri. Dunyoda birorta mamlakat yo‘qki, u yerda korrupsiya bo‘lmasa. Barcha mamlakatlarda bor va ular ham bunga qarshi kurashishadi.
 
Q.Sh.: — Va pandemiya paytida O‘zbekiston sharoitida bu holat juda ham ko‘zga ko‘rinib qoldi. Yotib qolsang ham, otib qol, degandek, bu yoqda birin-ketin kasal ko‘payib, o‘lim holati ortayotgan paytda “harna yig‘ib qolay, o‘limimga yaraydi”, deganlari ham bo‘ldi.
 
B.A.: — Bilasizmi, korrupsiyaning tag-tomiri bilan yo‘qotish nihoyatda murakkab masala. Korrupsiyani o‘ziga qarshi emas, uning sabablariga qarshi kurashish kerak. Bu sabab Yevropa mamlakatlarida boshqacha bo‘lishi mumkin. Markaziy Osiyoda, qo‘shinilarimizda va O‘zbekistonda esa boshqacha.
 
Q.Sh.: — Demak, jamiyatning o‘zidan kelib chiqadi…

B.A.: — Ha, jamiyatdan ham kelib chiqadi. Hatto, korrupsiyadan keladigan talafot bilan urushdan keladigan talafot taqqoslanadi. Bundan tashqari, korrupsioner agar korrupsiyani to‘xtatsa, undan topayotgan mablag‘ni iqtisod va boshqa sohalarning rivojlanishi natijasida shundoq ham topa oladi. Buni esa tushunadiganlar bor, tushunmaydiganlar bor. Yana bir narsa borki, ko‘pchilik bunga sabab oyligi kam bo‘lgan odamlar majburlikdan korrupsiyaga qo‘l urgan, deb biladi. Bu ham bitta sabab edi. Lekin keyingi paytlarda O‘zbekistonda maosh masalasi joyiga qo‘yildi.
 
Q.Sh.: — Hamma sohada ham, deb ayta olmaymiz! Maosh masalasi yaxshilandi, degan bilan bugun korrupsiya ichida “chiroyli” yashayotgan odam va o‘zini fido qilib, korrupsiyaga aralashmayman, deb yashayotgan insonni bir solishtirib ko‘raylik! Ular qanchalik farq qilishini ko‘ramiz. Olimlar bu borada fikr bildirishlari juda ham oson. Chunki ular tabiatan halollik vaksinasi bilan emlangan bo‘ladilar. Masalan, o‘qituvchilar, olimlar: ular o‘zga bir dunyo. Chunki siz fikrlayotganingizda, jamiyatga qarayotganingizda o‘z nigohingiz bilan qaraysiz-da! Lekin huquq tizimiga kiradigan bo‘lsak, oyliklar pastligi hamon kuzatiladi. Lekin shu past oylik bilan qanday qilib hashamatli uyda yashash mumkin, hayron qolasan kishi!
 
B.A.: — Korrupsiyaga qarshi kurashishning yana bir yo‘li, qonunlarimiz ishlashi kerak. To‘g‘ri, ko‘p o‘zgarishlar qilinyapti. Korrupsiyaga qarshi kurashish uchun ishlab chiqilgan qonunlar shunday bo‘lishi kerakki, ularga beriladigan jazoni eshitib, korrupsioner o‘zini bundan olib qochishi kerak.
 
Q.Sh.: — Murosasiz bo‘lish kerak!
 
B.A.: — Ha, murosasiz bo‘lish kerak. Ayrim davlatlar borki, to‘g‘ri qiladimi, noto‘g‘ri qiladimi, bilmadimu, korrupsiyaning elementlarini payqadimi, unga eng oliy jazoni qo‘llaydi. Qaysidir ma’noda, agar boshqa yo‘li bo‘lmasa, bu ham o‘zini oqlashi mumkin. Biz taklif qiladigan usul esa odamlarning ongi bilan ishlash kerak. Joriy yil biz o‘rta maktablarda korrupsiya mavzusida insholar oldik. Butun Respublikamiz bo‘ylab maktab o‘quvchilari korrupsiyaga qarshi  kurashish, undan himoyalanish haqida o‘z fikrlarini insho orqali bayon etishdi.
 
Q.Sh.: — O‘sha bolalar uyidan korrupsiyaning harom luqmasini yeb kelayotgan bo‘lsa, ular korrupsiyaning yosh nihollari bo‘lsa, ularning yozgan insholari qayergacha borardi?!
 
B.A.: — Bu gapingizga qo‘shilmayman. Insholardan maqsad insonning yoshligidan ongini to‘g‘rilash.
 
Q.Sh.: — Borlarini nima qilamiz?
 
B.A.: — Borlariga qarshi kurashish kerak! Murosasiz kurashish kerak.
 
Q.Sh.: — Qanday murosasiz kurashamiz? Men shaklini so‘rayapman. Qanday usulda kurashamiz?
 
B.A.: — Hozir qonunlarimizning “yumshoqroq” joylari bor. Ularni qattiqlashtirish kerak. Men yana aytaman: agar inson ongi korrupsiyaga qarshi bo‘lmas ekan, u bilan kurashib bo‘lmaydi. Maktablarda korrupsiyaga qarshi insholarning o‘tkazilishidan sabab o‘quvchilarni yoshligidan boshlab murosasizlikni shakllantirishdan iborat. Bundan tashqari, Ollohdan qo‘rqadiganlar bu kabi illatdan o‘zini tiyadi.
 
Q.Sh.: — Ya’ni halol tarbiya olganlar…
 
B.A.: — Mana o‘sha nuqtaga qaytib keldik.
 
Q.Sh.: — Men tasavvur qilolmayotgan bir vaziyat bor: Toshkent shahrida shu darajada dovrug‘i chiqqan maktablar mavjudki, u maktabga falon ming dollar berib kirgan bolaning korrupsiya haqida yozgan inshosi qayergacha boradi? Bolaning o‘zi korrupsiyaning ishtirokchisi bo‘lib turibdiku-ku!
 
B.A.: — Nima uchun u korrupsiya ishtirokchisi bo‘lib qolyapti? Chunki uninng ongida korrupsiya yomon ekanligi haqida tushuncha yo‘q.
 
Q.Sh.: — Lekin, u korrupsiya orqali eng zo‘r maktabda o‘qiyapti…
 
B.A.: — Agar biz insonlar ongini to‘g‘rilamas ekanmiz, korrupsiya davom etaveradi. Chunki ichidan bir narsa “bu harom”, deb turmasa, u baribir o‘z ishini qilaveradi.
 
Q.Sh.: — Siz haqiqatan ham sobiq Ittifoq davrini ko‘rdingiz. Mustqaillik yillarini va undan keyingi rivojlanish yillarini ham ko‘rdingiz. Bu uchta ayro-ayro davrlar! Bundan tashqari, siz dunyo tarixini va O‘zbekiston tarixini juda kuchli o‘rgangan olimlardan birisiz. Qolaversa, 2006 yildan 2008 yilgacha O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining diniy masalalar bo‘yicha maslahatchisi lavozimida ham faoliyat yuritgansiz. Keling, shu to‘g‘risida gaplashamiz! Faoliyatingiz nimalardan iborat edi? Nimani maslahat berardingiz?
 
B.A.: — Bilasiz, kasbim sharqshunos, arabshunos, islomshunos! Mustaqillik davridan shu paytgachatayinlangan din masalalari maslahatchisining aksariyati arabshunoslar bo‘lgan. Bu yo‘nalish juda ham hassos yo‘nalishdir. O‘zi Islom dini bilan bog‘liq masalalarda mutaxassislar maslahatchi bo‘lishi kerak. Iloji boricha mutaxassislar boshqarishi kerak. Bu mening fikrim emas. Dunyodagi yetuk islomshunos olimlarning fikri shundayki, agar dinni dindan uzoq insonlar boshqaradigan bo‘lsa, bu noto‘g‘ri natijalarga olib kelishi mumkin. Shu sababdan ham arabshunos, shariatni, Qur’onni tushungan inson sifatida taklif qilinganman. Ochig‘ini aytish kerakki, din masalasida nihoyatda murakkab davrlar bo‘lgan. Chunki O‘zbekistonga din masalasida zug‘um juda katta edi.
 
Q.Sh.: — Qayerdan?
 
B.A.: — Yevropa mamlakatlaridan, AQSH tarafidan! Chunki dinga erkinlik yo‘q, degan xulosalar berilib, O‘zbekiston “qora ro‘yxat”ga kiritilgan davr bo‘lgan. Ularning har yili yangilanib turadigan ro‘yxati bor.
 
Q.Sh.: — Diniy erkinlik masalalari bo‘yicha?!
 
B.A.: — Diniy erkinlik masalalari siqib qo‘yilgan davlatlar ro‘yxati bor-da! Uni har yili yangilashadi. To hozirgi Prezidentimiz davrigacha O‘zbekiston o‘sha ro‘yxatda bo‘lgan. 2018 yilda esa O‘zbekiston bu ro‘yxatdan birinchi marta chiqarildi. Chunki din masalalarida ancha erkinliklar berildi, masjidlar qurildi. Ilgarilari haj va umra masalalarida ham unchalik erkinlik berilmasdi. O‘ylab qarasangiz, hajga borish uchun bir umr navbatda turish kerak bo‘lgan.
 
Q.Sh.: — Diniy erkinlik masalalarida “qora ro‘yxat”da turishimiz faqat Islom dini bilan bog‘liqmidi?
 
B.A.: — Yo‘q! Bilasizki, O‘zbekistonda islom dinidan tashqari boshqa dinlar ham bor. Gapning ochig‘ini aytish kerakki, o‘sha davrlarda O‘zbekistonning bu sohada olib borayotgan siyosati G‘arb mamlakatlariga yoqmas edi. Lekin keyingi yillarda bu masalalarda o‘zgarishlar bo‘ldi. Eng muhimi O‘zbekiston bu ro‘yxatdan chiqarildi va bu “Yangi O‘zbekiston”ning katta yutug‘i bo‘ldi. U davrda bu lavozim faoliyatida kamchiliklar bor edi.
 
Q.Sh.: — 2006 yildan 2008 yilgacha birinchi Prezidentning maslahatchisi bo‘lgansiz. Bugun qilingan o‘zgarishlarni, bugun olib borilgan islohotlarni o‘sha davrda ham qilish mumkin emasmidi? Yoki bunga ichki qarshiliklar bormidi? Agar bo‘lgan bo‘lsa, kim tomonidan? Bugun biz juda katta olamshumul hodisa bo‘ldi, deb alohida urg‘ulashimiz mumkin, lekin bir tarafdan qarasangiz olamshumul voqea ham emas-da! Aytaylik, qonundan “diniy libos” atamasining chiqarib tashlanishi va bu atamaning kiritilishining o‘zi tushunarsiz holat sifatida e’tirof etilyapti. Yaqinda Adliya vaziri Rustambek Davletov “diniy libos” yoki “ibodat libosi” tushunchasi haqida bizdan so‘rashgan payt ta’rif berolmaganmiz, degan fikrni aytdi. 
 
B.A.: — Bilasizmi, Qamariddin, hijob masalasi O‘zbekiston uchun muammo emas! Butun dunyoda bu muammo bor. Hatto, vaqti-vaqti bilan Fransiya Parlamenti ham bu kabi masalalarni ko‘rib chiqadi. Bir necha marta maktabga ro‘molda kelishni taqiqalashdi. Fransiyada, O‘zbekistonda yoki musulmon mamlakatlarida dinga bo‘lgan munosabat farq qiladi. Bu farq shundan iboratki, Yevropa mamlakatlari aholisining katta qismi musulmonlar emas. Lekin O‘zbekiston yoki turli arab mamlakatlari aholisining katta qismi musolmonlardir. Shu o‘rinda yevropaliklarning dinga, xususan islom diniga munosabati bilan musulmon mamlakatlaridagi munosabatning to‘g‘ri kelmaydigan jihatlari bor.
 
Q.Sh.: — Ya’ni, nomutanosib!
 
B.A.: — Ha, nomutanosiblik paydo bo‘ladi!
 
Q.Sh.: — Bunisi tushunarli, lekin biz Yevropa qonunchiligidan qandaydir analog olganmiz. Bu tarafini tushundik. 2006-2008 yillarda, ya’ni siz maslahatchi bo‘lgan davrda “Muhtaram Islom Abdug‘aniyevich! Mana bu qonunning mana bu joyi noto‘g‘ri. Xalqimiz qiynalyapti. Bu qonun ishlasa, xalq bizdan ranjib qoladi”, degan masalani nima uchun ko‘tarmagansiz? Bu masalalar nima uchun o‘sha davrning o‘zida ko‘tarilmagan? Vaholongki, bu o‘zimizning qo‘limizda bo‘lgan. Yo Yevropani, yo AQSHni, yoki boshqa bir mamlakatlarning bosimisiz, bizga beradigan har xil doklatlarisiz ham yechishimiz mumkin bo‘lgan muammolar bor ekan. Biz ularni hal qila oldik. Mana yangi qonunlar bilan hal qildik. Nima uchun shu ishlarni amalga oshirishda kechikdik? Bu ishlar nima uchun o‘sha paytlar bajarilmagan? Olovni yoqish uchun gugurtni qayta kashf etish shart emas-ku (kinoya bilan)!
 
B.A.: — Gapingiz to‘g‘ri! Ba’zi masalalar yechilishi uchun ma’lum davr o‘tib, vaziyat o‘shanga munosiblashishi kerak.
 
Q.Sh.: — Vaziyatmi shaxslarmi? To‘g‘rirog‘i, shaxslar buni qabul qila bilishi kerakmi?
 
B.A.: — Vaziyat deganda ichki vaziyat ham, iqtisodiy sharoitlar ham, siyosiy vaziyat ham, shu jumladan shaxslar ham nazarda tutiladi.
 
Q.Sh.: — Birinchi Prezident Karimov bu kabi maslahatlarni qabul qila oladigan shaxsmidi?
 
B.A.: — Agar to‘g‘ri maslahat bo‘lsa, birinchi Prezident Karimov albatta qabul qilardilar. Bundan tashqari, u har bir masalaga o‘z fikri, o‘z dunyoqarashi bilan yonadashardi.
 
Q.Sh.: — Prezidentlar shaxsiy fikr bilan yashashi mumkinmi?
 
B.A.: — Ba’zida rahbarning fikri bilan xalqning fikri bir-biriga mos kelmay qolishi mumkin.
 
Q.Sh.: — Nomutanosib deylik buni ham (kulib)!
 
B.A.: — Ha, nomutanosib! Yuqoridagi savolingizning javobini menimcha, o‘zingiz ham tushunib turibsiz. Lekin javobni o‘zimdan eshitmoqchi bo‘lyapsiz.
 
Q.Sh.: — Yo‘q, men tomoshabinlar sizdan eshitishini istayapman!
 
B.A.: — Shuning uchun aytishadi-da, savol berish oson, javob berish qiyin!
 
Q.Sh.: — Ulug‘bek Inoyatov ham nimagadir shu fikrni qo‘llagandilar?!
 
B.A.: — Men bu yerga kelishdan avval oldingi intervyuni ikki marta ko‘rib chiqdim. 49 daqiqa ekan. Boshidan oxirigacha ko‘rib chiqdim.
 
Q.Sh.: — Javobingizni kutyapman…
 
B.A.: — Birinchi Prezident Islom Karimov juda katta tajribaga ega bo‘lgan, mamlakatimizni juda murakkab davrda boshqargan, tariximiz uchun, mustqailligimiz uchun katta hissa qo‘shgan inson va buni hech kim inkor qila olmaydi. Shu bilan birgalikda, har bir insonning o‘ziga xos xarakteri bo‘ladi. Shuning uchun diniy masalalarda u insonning shaxsiy fikrlari bo‘lgan. Shuni aytishim mumkinki, men sharqshunos va islomshunos bo‘la turib bu insonning salohiyatiga qoyil qolganman. Ba’zi mamlakatlarda Prezidentlar bu kabi masalalarga aralashmaydi ham, ichiga kirmaydi ham! Maslahatchilar nimadir tayyorlab beradi, shu bilan hal bo‘lib ketadi. Lekin Islom Karimov Islom dini tarixini, millatlararo munosabat masalalarini juda ham yaxshi bilgan va bu borada o‘zining shaxsiy fikri bo‘lgan.
 
Q.Sh.: — Bundan chiqdi birinchi Prezident Karimov va amaldagi Prezident Mirziyoyev o‘rtasidagi farq: Karimov shaxsiy fikrlariga asoslanib faoliyat olib borgan, Prezident Mirziyoyev esa xalqni tinglayapti. Bu albatta mening shaxsiy fikrim!
 
B.A.: — Bu albatta sizning fikringiz! Mirziyoyev xalqni tinglash bilan bir qatorda, uning ham o‘z fikri bor. 
 
Q.Sh.: — Albatta, shaxsiy fikri bor! Lekin u xalqqa quloq tutyapti, eshityapti.
 
B.A.: — Ko‘p masalalar bo‘yicha tashabbuslar Prezidentimiz nomlari bilan bog‘liq. Iqtisod bo‘ladimi, siyosat bo‘ladimi, barchasida Mirziyoyevning ishtirokini ko‘rishimiz mumkin. Yaqinda shunday Xalqaro konferensiya bo‘lishini kim tasavvur qilgandi? Bu narsa hozirgi Prezidentimizning tashabbuslari va navbatdagi g‘oyalari asosida amalga oshirildi. Bu butun dunyoda o‘zbek diplomatiyasining prinsipi, deya baholanyapti. Shuningdek, xalqni eshitish bilan bir qatorda shaxsiy fikrlar va tajribalar ham bor, albatta!
 
Q.Sh.: — “Adolat” SDP saylov kampaniyasida debatlar o‘tkazilishi kerak, deb hisoblaydimi?
 
B.A.: — Albatta, debatlar o‘tkazilishi kerak. O‘zbekistonga demokratiyaning barcha elementlari olib kirildi. Debatlar ham saylov tizimining muhim elementlaridan biri. Shuncha ish qilinganidan keyin debatlar ham o‘tkazilishi kerak. Bu jarayon boshlandi. Biz o‘z imkoniyatlarimizni bilamiz. O‘ylaymanki, agar debatlar bo‘lsa, u darajada yuzimiz yerga qarab qolmaydi. O‘z fikrlarimiz bor. Partiyalar ko‘proq fikr berishga odatlangan. Lekin fikr to‘g‘ri bo‘lsa ham uni amalga oshirish masalasi bor. Masalan, korrupsiya kerak emas, deymiz va buni hammamiz tushunamiz. Lekin amalga oshirish masalasi muammo-ku!
 
Q.Sh.: — Ayniqsa, bizda (qat’iy ohangda)!
 
B.A.: — To‘g‘ri, ayniqsa bizda!
 
Q.Sh.: — Ayniqsa bizda kundan-kunga katta muammoga aylanib bormoqda!
 
B.A.: —  Men yana qaytarib aytaman, insonning ongi o‘zgarmas ekan, korrupsiya davom etaveradi. Dunyoda birorta davlat yo‘qki, korrupsiyani yenga olgan bo‘lsa. Bu mana shunday jarayon.
 
Q.Sh.: — Lekin bu fikrga ham aldanib qolib, battar korrupsiya botqog‘iga botib ketish ham kerak emas!
 
B.A.: — To‘g‘ri! Hozirgi sharoitda muhim vazifalarimizdan biri — qonunlarimizni ishlatishimiz kerak. Qonunlarimiz hozirgiga qaraganda qattiqroq bo‘lishi kerak. To‘g‘ri gap ta’sir qilmagandan keyin nima qilasiz, jazo berish kerak-da!
 
Q.Sh.: — Yutasizlarmi?
 
B.A.: — Nimada yutamiz (hayron bo‘lib)?
 
Q.Sh.: — Saylovda!
 
B.A.: — Bu savolga har bitta partiya “albatta”, deb javob beradi.
 
Q.Sh.: — Yutasizlarmi, degan savolimga ajablanishingizni kutmagandim, to‘g‘risi (kulib)! 
 
B.A.: — Savolingizni bir qismi qolib ketdi-da! Yutasizlarmi, dedingiz! Saylovda yutasizlarmi, deyish kerak edi.
 
Har bitta partiya yaxshi natijadan umid qiladi va unga harakat qiladi. Bizda ham shunday harakat bor. Lekin, bu savolingizga “ha” yoki “yo‘q”, deb javob berish murakkab. Buni o‘zingiz ham tushunib turibsiz. Harakatimiz va yangi g‘oyalarimiz bor. Bundan tashqari, “Adolat” SDPning ham o‘z o‘rni bor. O‘z elektoratimiz bor. Yuqorida aytganimdek, bizning eng katta yutug‘imiz —  bu nomimiz “Adolat” bo‘lgani va tarkibimizning asosini ziyolilar tashkil qilishi. Ziyolilar, xalqona ibora bilan aytganda, xalqning qaymog‘i hisoblanadi-da! Ular g‘oya beruvchi va amalga oshiruvchidir. Shu o‘rinda, kamchiliklarimizni ham bilamiz va ular ko‘p. Lekin biz ishlashga, harakat qilishga va muvaffaqiyatga erishishga bel bog‘laganmiz.
 
Q.Sh.: — Biz ana shunday og‘ir va mas’uliyatli jarayonda sizlarga omad tilab qolamiz. O‘ylaymanki, kutilayotgan jiddiy jarayon “Adolat” SDP uchun, qolaversa, siz uchun alohida bir tajriba bo‘la oladi.  Chunki har qanday partiya va uning rahbarining siyosiy maydonda qanchalik chayirligi aynan saylovda bilinadi. Va mana shu saylov jarayonida sizga, jamoyingizga, umuman partiyaga va uning elektoratiga partriya logotipida keltirilgan ranglardek yorqin va muvaffaqiyatli yutuqlarni tilab qolamiz. Bahrom aka, suhbat uchun rahmat!
 
B.A.: — Sizga ham rahmat! Kelib juda ham xursand bo‘ldik. Taassurotlar juda katta! Intervyuni yaqinliklarimiz bor, deb boshlagandingiz!
 
Q.Sh.: — Mana ranglarimizda yaqinlik bor! (o‘zaro kulishib)
 
B.A.: — Men hayron bo‘ldim, negaki, shiorlaringizni ichida “adolat” degan so‘z turibdi-da! Shuning uchun aytdim, dunyoda adolat so‘zini hech kim inkor etmaydi. Rahmat, salomat bo‘ling!
 
Q.Sh.: — Rahmat!