Ёлғончи ва қўрқоқ халққа айланиб қолдик – “Қўрқма” романи муаллифи билан суҳбат

Ёшлар китоб ўқимай қўйди. 10 йилларким катталардан шу гапларни эшитиб келдик. Баъзан ўйлаб қоламиз, бу давр билан боғлиқ ҳодисами ёки асар билан. Ўзгарган, тезлашган, техногиялашган дунёнинг бугунги ёшларига мос асарнинг ўзи борми? Ёшлар китоб ўқимай қўйди, деб уларни осон айблашга асосимиз-чи?

Ёш ёзувчи Жавлон Жавлиевнинг “Қўрқма” романи кўпгина китоб ихлосмандларининг эътиборини қозонибгина қолмай, умуман китоб ўқимай қўйганларни ҳам яна кутубхонага қайтарди. Роман чоп этилиши билан 21 кунда рекорд даражада сотилди. Ушбу асарни ёзишда муаллифда қўрқув бўлганми? Йиллар ўтиб китоб запретга тушиши мумкинми? Китоб нега тарих ҳақида? Биз мустақилликдан сўнг, жадидларни танимадик ва танитмадик. Муаллиф жадидлар ҳаётини ва ижодини қаламга олишидан мақсад нима эди? Шу каби саволларга жавоб олиш мақсадида QALAMPIR.UZ ёш ёзувчи Жавлон Жавлиев билан суҳбатлашди. 

"Қўрқма" асарининг муаллифи Жавлон Жавлиев билан тўлиқ интервьюни юқоридаги видеоплеерда ёки QALAMPIR.UZ’нинг YouTube’даги саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.

Сардор Али Нурматов, журналист: — Жавлон ака, сиз ёзган “Қўрқма” асари кўплаб муҳокамаларга сабаб бўлди. “Қўрқма”ни ёзишда қўрқмадингизми? 

Жавлон Жавлиев, ёзувчи:  — Инсонда ҳар доим қўрқув бўлади. Ҳаммада ўзининг қўрқув чегаралари бор.  Ўша чегараларининг кўпайиб ёки камайиб бориши кишининг ўзига боғлиқ, деб ўйлайман. Бизда шундай қараш бор: ёшлар роман ёзишига ҳали эрта, катта ёшдаги одамлар роман ёзиши керак. Лекин дунёда ҳали 30 ёшга кирмай, катта-катта роман ёзган ёзувчилар бор. Шу орқали мен ҳам бугунги кунга ойна тута оладиган, миллатнинг фожиасини кўрсата оладиган роман ёзишга ҳаракат қилганман. 

С.Н.:  — Бугун ёшлар кўпроқ бой бўлишни ўргатадиган китобларни ўқишмоқда. Сиз нега айнан тарих мавзусида роман ёздингиз?

Ж.Ж.: — Бой бўлишга оид китобларнинг аслида адабиётга алоқаси йўқ. Улар фақат маслаҳат беради. Адабиёт эса доим инсон ҳақида гапиради, инсонни таҳлил қилади. Адабиёт миллатнинг дарди нима эканлигини, нима учун тузалмаяпти, дунёдаги ечимини топа олмаётган муаммоларни ёритади. Менинг ҳам мақсадим миллатнинг дардини кўрсатиш бўлган.  

С.Н.:  — Биз мустақилликдан сўнг, жадидларни танимадик ва танитмадик. Сиз уларни ёритишдан мақсадингиз нима эди?

Ж.Ж.:  — Тўғри айтдингиз! Яқин-яқингача жадидларни ким сотгани ва кўпгина сирларни яшириб келдик. Балки бунинг сиёсий томони бордир. Лекин, биз кўп нарса йўқотдик, деб ўйлайман. Янги жадидлар туғилиши учун жадидлар эсланиши керак. Улар ҳикоя қилиниши, киноларда ёритилиши лозим. Жадидларнинг кўпини танимаслигимиз – бу бизнинг фалокатимиз.

Бизнинг авлод жадидларнинг кўпчилигини танимаслиги – бу фожиамиз! Лекин ҳамма ёшлар ҳам таниши шарт эмас. Мамлакатни ушлаб турадиган, давлат келажаги айнан уларнинг қўлида бўлган 5 фоиз қатлам бор. Ўша қатлам зиёллар. Ана шу одамлар жадидларни таниши керак.  

Мени китоб ёзишга ундаган нарса шуки, биз маълум бир жадидларни биламиз, холос! Биз кўп ҳолларда 37 йиллардаги қатағонда вафот этган Фитрат, Чўлпон ва Усмон Носирлар билан чекланамиз. Аммо мана шу қатағонда жуда катта-катта жадидларимиз вафот этган. Ҳар бир соҳадаги катта лидерлар қириб ташланган. 

С.Н.:  — Нима учун бугун улар эсланмаяпти?

Ж.Ж.:  — Эслашга ҳаракатлар бошланган, эсланяпти ҳам. Бозор қонуни бор-ку, таклиф бўлса, талаб ҳам бўлади! Жадидлар ҳаёти бўйича Шаҳидлар хотираси музейи ҳар йили китоб чиқаради. Жадидлар ҳақида олдин ҳам мақола ёзиларди, суратларда акс эттириларди, лекин кенг жамоатчилик унчалик ҳам қизиқмасди. Уларнинг ҳаётини, керак бўлса, киноларда ёритишимиз керак. 

Адабиёт – ўқувчини ўзига қизиқтириб, ўз оламига олиб кирувчи восита. У ўқувчини сеҳрлаш қобилиятига эга. Адабиётнинг қудрати ҳам шунда. Жадидларни биз кўпроқ тарғиб қилишимиз, тарғиб қилишни ҳам эски усулда эмас, XXI асрга мос тарзда амалга ошириш керак. Уларни ҳар ким тарғиб қилиши мумкин. Масалан, жадидчилик билан боғлиқ биттагина сўзни Instagram саҳифангизга жойлаш орқали ҳам уларни тарғиб қила оласиз. Уларни тарғиб қилиш бир кишига боғлиқ нарса эмас. Жадидларни эслашимиз – бу келажакни ўйлшимиз.

С.Н.:  — “Қўрқма”да юз йил олдинги Туркистон халқининг уйқуда эканини ёзгансиз. Бугун ҳам ўзбек халқи уйқудами?

Ж.Ж.:  —   Юз йил олдин халқимизда “уйғонмоқ” ғояси бўлган. Жадидларнинг кўп шеърларига эътибор берсангиз, уйғониш кераклиги ҳақида айтилади. Бугун халқимизни уйғонмаган, деб айта олмайман. Чунки халқимиз уйғонган ва нима қилаётганини билади. Халқимиз ақлли бўлиб бормоқда. Бундан буёғига биз ҳаракат қилишимиз керак. Уйғониш ҳеч нарса эмас экан. Биз уйғондик. Бугун саводимиз бор, билимимиз бор. Ҳарна мактаб кўрганмиз ва кейинги авлодимиз ҳам таълим олмоқда. Тўғри, биз уйғондик! Лекин таълимдан чиқаётган шунча кадрлар қаерга кетяпти?! Қатор дипломларимиз бор, лекин уларнинг сифати йўқ. Бизга журъат ва қўрқмаслик шижоати керак. Биз кишанланган қобиқлардан чиқишимиз керак. Шундагина биз ўзгаришимиз мумкин. Фитрат юз йил олдин “Нажот – таълимда”, деган эди. Ҳамон бизнинг нажотимиз таълим. 

С.Н.:  — Нажотимиз таълимда экан, нима учун таълимга эътибор берилмаяпти?

Ж.Ж.:  — Таълимга эътибор кўпроқ бўлиши учун эътибор берадиган мутахассислар керак. Биз нажотни таълимда кўряпмизу ҳали ҳам таълимга эскича муносабатда бўляпмиз. Асарим қаҳрамонлари бевосита бугунги кундаги таълим тизимидагилар. Уларнинг кўпчилигида мақсадсизлик бор. Университетларга бориб кўрсангиз, кўпчиликнинг орзуси четда ўқиш. У ерда қолиб кетиш, демаяпман уларнинг орзуси чет элда ўқиш. Бунинг сабаби ўзимиздаги таълимдан қониқмаслик ва ишонмаслик.  

С.Н.:  — Мана шу гапларингиздан келиб чиқиб, бир нарсани айтишим керакки, 1990 ва 2000 йиллар, яъни 10 йил оралиғида “Умид” фондидан 800 нафар ёшлар Америка, Германия ва Италияга ўқиш учун жўнатилган. Лекин, уларнинг кўпчилиги қайтиб келмаган. Бунга сабаб нима эди?

Ж.Ж.:  — Жуда ўринли савол бердингиз. “Умид” жамғармасининг болалари ҳам жуда кўп қийналган. Бугун уларнинг кўпчилиги Ўзбекистоннинг лидер кадрларига айланган. Аксарияти қайтиб келмаган. Чунки улар бу ерга қайтиб келганидан кейин турли тўсиқларга учрашини билган. Туркияга бориб келган айрим ёшлар Ватанга қайтганидан кейин турли тазйиқларга учраган. Бу каби ҳолатлар архивлар асосида кейинчалик, албатта, ўрганилади. Уларнинг кўпини дарди бор. Ўйлашимча, уларнинг ичида шахсий манфаати устунлик қилган инсонлар ҳам бўлган. Яъни, пул қаерда бўлса, ўша ерни Ватан дейдиганлар ҳам бор. 

Биз 1920-1922 йилларда юборган талабаларимизни 1937 йилда отиб ташлашларига индамай қараб турган халқмиз. 1991 йилда кетган талабаларимизни ҳам шунчаки кузатдик, тақдирига қизиқмадик. Кўпчилигининг умри бошқа мамлакатлар учун сарф бўляпти. “Умид” жамғармасидан кетиб, Ўзбекистонга қайтиб келмаганлар айнан ҳозир Ватан учун ҳисса қўшишларини хоҳлайман. 

С.Н.:  — Ҳозир кўп давлатлар таълим грантларини ажратиб, дунёнинг бошқа мамлакатларидаги энг яхши ўқувчиларни жамлаб оляпти. Бизда кўпчилик Европада таълим олишни ва ўша ерда қолишни хоҳлайди. Бунга сабаб нима?

Ж.Ж.:  — Масалан, мен шифохонага борсам, тизимдан жуда ҳам жаҳлим чиқади. Чунки у ерда одамларнинг хорлигини кўрасиз. Яқинда Telegram каналимда ўз фикрларимни ёзгандим. Бирор халқнинг қандай эканлигини билмоқчи бўлсанг, бозорига бор, мозорига бор, деган гаплар эскирди. Ўзбек халқининг қандай эканлигини билмоқчи бўлсанг, шифохонасига бор, тўйхонасига бор. Одамларнинг тўйда қанчалик сарф-харажат қилиб, ўзига зарар қилаётганини, шифохоналарда қийналаётган халқ қатлами борлигини, уларнинг қанчалик мададга ташна эканини кўринг. Бу бир жабҳа. Кадрлар бирор тўсиққа учраяптими, бирор жабҳада ўз имкониятини кўра олмаяптими, у четга чиқишга интилади. Четда ўқиётган одамларнинг чиройли постларини ўқияпти, суратларини кўряпти ва унда ҳам четда ўқиш истаги пайдо бўляпти. Ундайлар миллионлаб топилади. Бу табиий ҳол. Барча кучли кадрларимиз кетаверса, Ўзбекистон қачон ривожланади? Агар яхши шифокор бўлмаса, биз давони  кимдан топамиз? Юз йил олдинги хатоларимизни яна такрорлашда давом этяпмиз. Биз “олтин” кадрларни сақлаб қолишни билмаяпмиз. Бу кадрлар миллатнинг қон томирлари. Мамлакатни ҳеч қачон баландпарвоз гаплар ўзгартирмайди. 

Мен 1950 йиллар адабиётларини ўқиб кўрдим. Фақат шиор гаплар ёзилган.  Мустақиллик даврида ҳам биз фақат “ура-ура” гапларни ёзишни эплай олдик. Худдики, ўша давр (СССР даври – таҳр.)даги “Партиямиз учун”, деган сўз бошқа сўзга алмашиб қолгандек. Менимча, бугун бизда қайсидир маънода сўз эркинлиги ва ижод эркинлиги бор. Сўз эркинлиги бўлгани учун ҳам мана шу роман ёзилди. Агар сўз эркинлиги бўлмаганда, ёзилмасди ҳам, чоп этилмасди ҳам. 

С.Н.:  — Агар тарихга қарайдиган бўлсак, Европа бизнинг энг буюк аждодларимиз Ал-Беруний, Ал-Хоразмий, Ибн Синоларнинг китобларини ўз тилига таржима қилган ва ҳаётга самарали татбиқ қила олган. Биз эса оғиз кўпиртириб, аждодларимизни мақташдан уёғига ўтганимиз йўқ. Нима учун биз бугун аждодларимиз китобларини ўқий олмаяпмиз? Уларни таржима қилмаяпмиз? Ваҳоланки, улар бизнинг аждодларимиз! 

Ж.Ж.:  — Аждодларимизнинг жуда катта қўлёзмалари бор. Уларнинг жуда кам қисми ўрганилган. Биринчидан, “олтин” кадрларнинг йўқлиги сабабли! Бу асарларнинг кўпи араб тилида, форс тилида ёзилган. Уларни таржима қилиб, чоп этадиган тизим яхши йўлга қўйилмаган. Биламан, у ерда олимлар жуда катта қийинчиликлар билан ишлашади ва уларнинг сони жуда кам. Нафақат бу асарлар, балки дунёнинг энг яхши илмий асарлари математика, физика, фалсафага оид, умуман бизни юксалтирадиган китоблар ўзбек тилига таржима қилинмаган.

С.Н.:  — Демак, XII-XV асрларда цивилизация ўчоғи бўлган Мовароуннаҳр ҳозир уйқуда.

Ж.Ж.:  —  Уйқудан уйғонишни истаётган ҳолатда. У уйқудан туришни истаяпти, лекин мудроқ. 

С.Н.:  — Ёшлар орасида маълум бир вақт китобга бўлган меҳр тушиб кетди. Бунга сабаб нима деб ўйлайсиз?

Ж.Ж.:  — Биринчидан, мамлакат фуқароларининг қийинчиликда яшаётгани! Ота-она кун бўйи тирикчилик учун тиришади, меҳнат қилади ва фарзандига китоб тутишга вақти бўлмайди. Оталар четга ишлаш учун кетади, оналар уй-рўзғор ишлари билан банд. Ўз-ўзидан хонадонларга китоб кириб бормай қолди. Қолаверса, 2006 йилгача яхшими, ёмонми, Ўзбекистонда 17 000 та кутубхоналар бўлган. Биз бугун 17 000 та кутубхонани йўқотдик.  

Н.С.: — Сабаб?

Ж.Ж.: — Кутубхоналар ёпилган. Ҳукумат қарори билан 2006 йилда барча кутубхоналар коллеж кутубхоналари ва ахборот ресурс марказлари билан бирлаштириб юборилган. Оддий кутубхоналарга ҳамма бориши ва китоб ўқиши мумкин бўлган. Лекин у коллеж кутубхоналари билан бирлаштириб юборилганидан сўнг, у қўриқланадиган ҳудудга айланди. Ҳамма ҳам юрак ютиб, у ерга кириб бора олмаган. Коллеж ҳам 6-7 та қишлоқнинг ўртасида жойлашган. Авваллари эса қишлоқ кутубхонаси, колхоз кутубхонаси, болалар кутубхонаси бўлар эди. Мен туғилган Қамаши тумани Ғиштли қишлоғида 3 та кутубхона бўлган. Уларнинг ҳар бири катта фондга эга эди. Бугун эса битта ҳам йўқ. Уларнинг барчаси кўчиш жараёнида йўқолган. 

Алишер Навоийнинг айрим асарлари “Ёш гвардия” журналида чиқарди. Мустақилликдан кейин бу каби журналларни айрим саводсиз кутубхоначилар уйларига олиб бориб, ёқишган. “Совет” сўзи билан боғлиқ нимадир кўришса, ёқаверишган. “У балки яхши асардир”, деб ўйлаб ҳам кўришмаган. Бу китоблар халқимизнинг пулига, меҳнати эвазига келган эди.

Ҳозир китобхонликни тарғиб қиляпмиз, лекин маҳаллаларда китоб ўқийдиган жойнинг ўзи йўқ. “Ёшлар китоб ўқимаяпти”, дейишдан уялишимиз керак. Биз уларга китоб берайлик. Мен “Қўрқма” романимдан кейин шуни англадимки, китоб ўқийдиганлар кўпчиликни ташкил этади. Биз уларга китоб беришимиз керак. 

С.Н.: — Китоб ўқиш индивидуал масалами?

Ж.Ж.: — Аввало, инсон китобни ўзи учун ўқийди. Унинг китоб ўқишига жамиятдагилар ҳам таъсир қилиши мумкин. Масалан, китоб ўқиган инсон яхши яшаётган бўлса, унга қараб сиз ҳам китоб ўқийсиз. Китоб ўқиган одам тушгача дарс ўтиб, тушдан кейин мардикорлик қилаётган бўлса, албатта, ҳеч ким китоб ўқишни истамайди. Китоб ўқиш жамият билан бевосита боғлиқ масала. 

С.Н.: — Китоб ўқиётганларга эътибор 10 йил олдин қандай эди-ю ҳозир қандай?

Ж.Ж.: — Яқинда ташкил этилган “Ёш китобхон” танлови жуда катта масштабли иш бўлди. У жуда кўпчилик ёшларни китобга қайтарди. Spark оламан, деган миллионлаб ёшлар ариза топширди. Биз ўқиган даврларимизда ўша пайтдаги Президентнинг китобларини ёдлатишарди. 

С.Н.: — Демак, босим бўлган!

Ж.Ж.:  — Йўқ, буни босим деб бўлмайди. “Президент асарлари” деган дарслик бўларди. Биз ўша китобни ёдлардик. Битта курсдошим китобнинг ҳар бир боб, ҳар бир бетини нуқта-вергулигача ёдлаб чиққанди. Демоқчиманки, китоб ҳеч қачон мажбуран ўқитилмаслиги керак. У яхши бўлса ўқийсиз, бўлмаса йўқ. Ўқийсиз, у ёқса дўстларингизга тавсия қиласиз ёки тарғиб қиласиз. 

С.Н.: — Уйда китоб ўқиб ўтирсам, дадам келиб, “Ундан кўра фойдали иш қилсанг бўлмайдими?”, дер эдилар. Нима деб ўйлайсиз, уларда бундай фикр қандай шаклланиб қолган?

Ж.Ж.: — Менда ҳам худди шундай бўлган. Лекин менда бир савол бор: китоб ўқимасдан қандай олим бўлиш мумкин? Китоб ўқиётган инсонларнинг жамиятдаги ўрни, ҳурмати ва обрўси бўлса, у шарафланади. “Ёш китобхон” деган танлов бошлангандан кейин майдонга “китобхон”, деган сўз ҳам чиқди. “Китобхон” деган қаҳрамонлар пайдо бўла бошлади! Бизнинг давримизда бундай қаҳрамон йўқ эди. Яқин 10 йилликда бунақа қаҳрамон бўлмасди. “Китобхон” деган қаҳрамон миллатимиздан узоқлашиб қолганди. У қаҳрамон эмасди. Халқимизда унга “шоиртабиат”, “хаёлпараст” деган сўзларни ишлатишарди. Лекин ҳозир китобхон деган қаҳрамон бор. У ўзининг ортидан бошқа ёшларни ҳам эргаштиряпти. 

С.Н.: — “Қўрқма” романи сўз эркинлигининг маҳсулими?

Ж.Ж.: — Айнан “Қўрқма” романи – сўз эркинлигининг маҳсули. Асарни 2016-2017 йилларда ёзишни бошлаганман. Бу китобда юз йил олдинги ва бугунги фожиалар ҳамда кўпгина очиқ-очиқ гаплар бор. Китобим чоп этилмайди, кўплаб тазйиқларга учрайди, деб ўйлаганман. Лекин ҳеч жойи қисқармай чоп этилди.    

С.Н.: — Демак, цензура қилинмади?  

Ж.Ж.: — Аслида Ўзбекистонда расмий цензура йўқ. Цензура деган тизим Совет даврида ва мустақиллик йилларида бўлган. Ҳақиқий цензура –муаллифнинг ўзи.  Жамият шундай асарларни кўтара оляпти ва керак эканлигини билмоқда.

С.Н.: — Сиз ёритган мавзу жуда ўғир ва нозик. Китобингиз йиллар ўтиб запретга тушишидан қўрқмайсизми?

Ж.Ж.: — Биз яшаётган давр юз йил олдингисига ўхшаб кетади. Яъни юз олдин ҳам мана шундай эркинликлар, юксалишлар бўлган. Буни вақт кўрсатади. Лекин ҳар бир асарда ёруғлик, умид бўлади. Чингиз Айтматов “Менинг қаҳрамонларим дардчил одамлар, лекин уларнинг кўксида умид бор”, дейди.  Менда ҳам умид бор: биз ҳеч қачон сўз эркинлигидан қайтмаймиз. Буюк аждодимиз Чўлпон айтганидек, “Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир”. Мана шу халқ учун ёзамиз.  
 
С.Н.: — Ўзбекистонда ёзувчиларга эътибор қанчалик кучли?

Ж.Ж.: — Ҳозир эътибор яхши, лекин зўр эмас. Ёзувчи учун энг катта бахт – унинг китоби чоп этилиши. Баъзида ёзувчининг чоп эттирмоқчи бўлган китоби PDF шакли тарқаб кетади. Асарни муҳофаза қилиш ва муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш анча қийин. Давлат нашриётлари эса жуда кам қалам ҳақи эвазига чоп этади. Бу маблағ ёзувчининг бир ойлик маошига тенг бўлиши ҳам мумкин! Яъни, 2-3 миллион сўм эвазига неча йиллик меҳнатини беришига тўғри келади. 

Роман ёзиш катта вақт талаб қилади. Ўзини ҳурмат қилган кўпчилик ёзувчилар яхши маблағ олмаганидан бошқа йўналишга ўтиб кетишди. Айримлари эса маддоҳликни танлашди. Чунки улар қуруқ мақтов ва буюртма асарлар ёзаётганларнинг яхши яшаётганини кўрди. Уларнинг китоблари чоп этилиб, яхши рағбат берилаётгани сабабли шундайлар кўпайиб кетди. Ёшлар орасида ҳам жуда кўп. Яъни ёш бўла туриб маддоҳликка интиляпти. Аслида шоир ёки ёзувчи ўжар халқ бўлиши, ҳақ гапни гапиришлари керак. Лекин бугун шоир ва ёзувчилар эмас, кўпроқ блогер ва журналистлар тўғри гапни гапиряпти. Улар нима учун маддоҳликни танламоқда? Чунки улар ёзаётган китоблари учун етарли рағбат кўрмаяпти. Агар биз гонорар ва етарли қалам ҳақи тизимини тўғри йўлга қўймас, ёзувчининг китобини муҳофаза қилмас эканмиз, бу муаммо ечилмайди. 20 йил олдин ҳам шундай эди, ҳозир ҳам шундай. лекин битта катта иш бўлган. Бу ҳам бўлса, Ёзувчилар уюшмаси ва Адиблар хиёбони ташкил этилгани.
 
С.Н.: — Ўзбек адабиётининг бугунги даврини қандай баҳолайсиз? У жарликка келиб қолмадими?

Ж.Ж.:  — Бугун фақат адабиёт эмас, кўпгина соҳалар жарликка келиб қолган. Адабиётни жарликка тушириб юбориш ҳам, уни сақлаб қолиш ҳам ўз қўлимизда! Бу эса бевосита ёш авлод билан боғлиқ масала. Катта-катта устозларимиз бор ва улар ёш авлодни руҳлантириши, адабиётга бўлган қизиқишини кучайтириши керак. 

Ўзбекистонни шоирлар мамлакати, десак ҳам бўлади. Чунки ёш шоир ва ёзувчиларимиз жуда кўп! Уларнинг кўпи истеъдодли. Тўғри, ёшлигидан маддоҳликка интилаётганлари ҳам бор, лекин кучли шоирларимиз жуда кўп. Ёзувчиларимиз орасида камдир, лекин шоирлар орасида кучлилар жуда кўп! Биз уларга янги қон бўлиб, адабиётни жарликдан олиб чиқишимиз керак. 

Н.С.: — Демак мақсадингиз ўзбек адабиётини жарликдан олиб чиқиш?! 

Ж.Ж.: — Ҳали жарликка тушмаган. Уни қутқаришга уринаётган кучли одамлар бор. Биз бугун жар ёқасига келиб қолган ўзбек адабиётини юксакликка олиб чиқмоқчимиз. Бизнинг адабиёт – дунё миқёсига чиқишга муносиб адабиёт. 

С.Н.: — Барчамизга маълумки, Ўзбекистонда қизлар учун “Зулфия” номидаги давлат мукофоти таъсис этилган. Бунга лойиқ кўрилган қизларга ушбу мукофот берилади. Лекин улар чиқарган китобларга эътибор қаратсангиз, савия йўқ! Лекин улар ўзларини буюк шоира эканликларини айтишади. Сиз бунга қандай қарайсиз?

Ж.Ж.: — Бу саволингизни ушбу мукофотни бераётганларга берсангиз тўғрироқ бўлади. Бу мукофот билан учалик ҳам қизиқмайман. Уларнинг орасида ҳам яхши шоиралар бор. Тўғри, кўпчилиги “ҳайбаракаллачи” бўлиб кетмоқда. Чунки бизга шундай одамлар керак.

“Зулфия” мукофотини олиш учун ариза топширилади, тўғрими?! Назаримда, мукофот берувчиларнинг ўзи ушбу мукофотга лойиқларни қидириб топиши керак. Мукофот учун ариза топширилдими, демак унинг тагида қандайдир манфаат ётади. “Зулфия” мукофотини олиш ҳам шаффофлашиши керак. Зулфияга муносиб, истеъдодли қизлар жуда-жуда кўп. 

С.Н.: — Нима учун одамларда Ватанга муҳаббат камайиб кетди?

Ж.Ж.: — Зўр савол бердингиз. Биз 70 йил қаттиқ режимда яшаганмиз. Биз мустамлака тузумида эзилган халқмиз. Биз мағлуб этилган халқмиз. Афсусуки, шундай! Биз Темурнинг юрагидаги навқиронлик, унинг юрагидагидек куч, гап қайтара олиш, ёвга тик боқа олиш, ўлимдан қўрқмаслик каби сифатларимизни йўқотиб бўлдик. Биргина Озарбайжон халқининг, Кавказ халқининг ёвқурлигига қаранг! Биз ҳам улардан фарқ қилмайдиган даражада ёвқур эдик. 

Мақсуд Шайхзоданинг “Жалолиддин Мангуберди” деб номланган драмаси бор. Қизнинг эри Самарқанд шаҳри ҳокими эди ва бу шаҳар енгилади. 

Шу қизнинг эри билан суҳбатига эътибор беринг: 

— Самарқандга нима бўлди?
— Самарқанд мағлуб бўлди!
— Сен нега унда тирик келяпсан? Мен Ватан ҳимояси йўлида ўлган аскарларнинг жасади устида йиғлаётган канизак ва чўриларга ҳавас қиламан. Сен менга олтину жавоҳирлар олиб келибсан. Қани эди, қон билан бўялган мўғул калласини олиб келганингда! Қани эди, мен ҳозир сенинг яраларингни боғласам, Ватан урушида қўлларинг кесилганда эди. 

Қаранг, бизни қандай оналар тарбия қилган. Ҳозир эса, аксинча! Боланинг ёшлигидан нотўғри тарбия қилишади: сиёсатга аралашма, ундай қилма, бундай қилма, деб болани чеклашади. Биз бу ҳолатга ўз-ўзидан келиб қолмадик, бизни шундай тарбиялашган. Чунки 37-йилларда сиёсатга аралашганлар отилган. 53-йилда яна қайта шундай бўлган. 80-йилларда яна қирғин бўлган. Бунинг натижасида эса биз ўз-ўзидан қўрқоқ бўлиб қолдик. Тўғри гапни айтмасликка, осон чекинишга, қайсидир маънода ёлғончига айланиб қолганмиз. Шунга ўхшаш бир  асар ҳам бор: “Ёлғончилар мамлакати”, деган. Жамиятимизга ҳам қаранг, ҳеч ким бир-бирига ишонмайди. Нега ишонмаймиз? Бизни алдаб кетишидан қўрқамиз. Бу халқимизга сингиб қолган жуда ёмон иллатга ўхшайди. Аслида биз бундай халқ эмасмиз. 

С.Н.: — Асарингизда “Она қорнидан туғилдингми, демак сиёсатга аралашибсан”, деб ёзгансиз...

Ж.Ж.: — Ҳа, шундай ёзилган. “Она қорнидан туғилдингми, демак сиёсатга аралашибсан. Агар сиёсатга аралашишни истамасанг, онангни қорнида туғилмаслик учун оёғингни тираб, туриб ол”, деган жумлалар мавжуд. Яъни, туғилдингми, албатта сиёсатни ичидасан. Жорж Оруэлл “Сиёсатга аралашмайман, деган гапнинг ичида ҳам сиёсат бор”, деганди. Биз туғилдик, сал катта бўламиз ва мактабга борамиз. Бу ҳам сиёсат. Шифохонага борамиз – сиёсат. Интервью берамиз – сиёсат. Биз ўз ҳуқуқларимизни таниганимизда яхши жамият туза оламиз, деб ўйлайман. Ҳуқуқлар танилган ва қонунлар ишлайдиган мамлакатда ривожланиш бўлади. 

С.Н.: — Тоҳир Малик, Саид Аҳмад ёки Абдулла Қодирий каби қалами ўткир ёзувчилар ўзбек халқидан яна етишиб чиқадими?

Ж.Ж.: — Албатта етишиб чиқади. Ўзбек халқи тарихларни яна қайта туғаверади. Биз уларни асрашимиз, авайлашимиз керак. Оққан дарё, оқмай қолмас, дейишади-ку! Биз уларни "гастарбайтер" бўлиб қолишига йўл қўймаслигимиз керак. 

Н.С.: — Ёш истеъдодларни асрай оляпмизми?

Ж.Ж.: — Тўла-тўкис эмас. Умуман олганда, адабиёт соҳасида инсон ўзини ўзи асраб қолиши керак. У ёзувчи сифатида ўзини ўзи асраб қолмас экан, енгилади. Ижодкор ёшларни асраб қолиш учун биз уларга янада яқинлашишимиз керак. 

С.Н.: — Ёзувчиликни танлаганингиздан афсусланган пайтларингиз бўлганми?

Ж.Ж.: — Йўқ, афсусланмаганман! “Қўрқма” романим чиқишидан олдин ўз олдимга қўйган мақсадим бор эди. Ёзишим керак бўлган мавзуларни режа қилиб олганман. Шуни ёзмасам бўлмайди, деб ўзимга аҳд қилганман. Ўқиётган пайтимда ҳам ёзувчи бўлишни мақсад қилгандим ва бошқа йўналишда ўзимни тасаввур қила олмайман. Менга бошқа йўл йўқ эканлигини, менга Аллоҳ берган қисмат, мен бажаришим керак бўлган миссия шу эканлигини англаб етганман. Бошқа баҳона йўқ. 

"Қўрқма" асарининг муаллифи Жавлон Жавлиев билан тўлиқ интервьюни юқоридаги видеоплеерда ёки QALAMPIR.UZ’нинг YouTube’даги саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.

Сардор Али Нурматов