Midweek: Босқинга ружу қўйган Путин, натижасиз қўнғироқ, чув туширилган Киев

Франция Президенти Эммануэль Макрон Нетаньяху билан ростманасига “жанг” олиб бормоқда. Президент сифатида ўзининг иккинчи муддати охирлаб бораркан, Макрон яқин келажакда Фаластинни тан олиш борасида катта қадамлар ташлаш арафасида.

Сўнгги пайтларда Исроил нашрлари расмий Париж Фаластинни тан олиши ҳақида кўплаб хабарлар чиқаряпти. Унга кўра, Франция жорий йилнинг июнь ойида Исроил иштирокисиз Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ҳомийлигида Нью-Йоркда Фаластин давлатини тан олиш бўйича халқаро анжуман ўтказади.

Аслида Макроннинг бу ташаббуси бир неча ҳафта олдин Мисрга ташрифи чоғида очиқланганди. Анжуман эса Саудия билан бирга ўтказилиши айтилмоқда. Франция президенти бу қарорга ўтган йили Европанинг қатор давлатлари Исроилнинг Ғазодаги ваҳшийликлари таъсирида Фаластинни тан олгандан сўнг очиқлаганди. У Парижда Фаластинни тан олиш учун ҳеч қандай тўсиқ йўқлиги ҳақида оғиз очганди. Эндиликда Европа лидери, Нетаньяху идорасининг ўзбошимчалиги ва аллақачон қонли ҳукуматга айлангани ортидан Фаластини тан олиш жараёнини тезлатяпти.

“Israel hayom” нашрининг ёзишича, Нью-Йоркдаги Саудия ва Франция бошчилигида ўтказиладиган анжуманда Фаластин давлатини тан олиш бўйича аниқ муддатлар ва ижро механизмларни ўз ичига олган кенг қамровли йўл харитаси ишлаб чиқилади. Франция ва Саудия вакиллари бошчилигида мунозаралар ва расмий сессиялар ўтказилади ҳамда Фаластин давлатини барпо этиш учун амалга ошириладиган доиравий режа ишлаб чиқилади. Ушбу ташаббус Исроилнинг бу борадаги позициясини бутунлай четлаб ўтади. Яъни Макрон ва саудлар бу борада Исроил билан ортиқ ҳисоблашиб ўтирмайди.

Франция Президентининг Фаластин тарафдори сифатида қилган баёнотларидан сўнг мазкур анжуман мисли кўрилмаган дипломатик ташаббусни ташкил этади. Бу ташаббус фақат тан олиш баёнотларидан ташқарига чиқиб, аниқ мақсадлар ва амалга ошириш режаларини белгилайди. Исроил нашри берган хабарга кўра, томонлар ҳатто мазкур жараённи, яъни Фаластинни тан олиш процессини тўхтатишга ҳаракат қиладиганларга қарши санкцияларни киритиши ҳам мумкин.

Нашрга кўра, ушбу анжуманда иштирок этиш учун кўплаб давлатларга таклифномалар ҳам юборилган. БМТ аъзо давлатларига юборилган ушбу таклифномаларда, ушбу анжуман Фаластиннинг тан олинишини ортга қайтмас жараёнга айлантириш, босқинни тугатиш ва икки давлат ечими асосида доимий келишувни илгари суриш мақсадида ташкил этилиши таъкидлаган. Таклифномада 2023 йил 7 октябрдаги ҳужумлар ва зўравонликда “ҳар иккала томон” айбланиши, унда “7 октябрдан бери иккала томоннинг фуқаролари, шу жумладан, ўғирланганлар ва уларнинг оилалари, Ғазо аҳолисининг катта азият чеккани” қайд этилган.

Маълумотларга кўра, Саудия ва Франция юқорида таъкидланганидек, Фаластинни тан олишга қарши ҳаракат қилаётган томонларга БМТ санкцияларини қўллашни таклиф қилмоқда. Таклиф этилган ечим “тез ва ортга қайтмас” жараённи талаб қилади, бу эса “Фаластиннинг мустақил ва суверен давлат сифатида Исроил билан ёнма-ён қад ростлаши билан якунланиши керак. Маълумот ўрнида шуни ҳам таъкидлаш жоизки, айни пайтга келиб Фаластинни БМТ аъзо 193 давлатдан 147 таси тан олган. Бу дунё ҳамжамиятининг 75 фоизи дегани. Асл ҳақиқатни кўрувчи мазкур давлатлар босқин остидаги Ғарбий соҳил, мисли кўрилмаган геноцид билан юзлашаётган Ғазо сектори ва Шарқий Қуддусни Фаластинга тегишли деб ҳисоблайди. Катта эҳтимол билан энди бу мамлакатлар орасига Франция ҳам қўшилиши мумкин. Сўнгги пайтларда бунга шубҳа қолмади.

Украина четдан қурол харид қилишда 770 млн доллар йўқотди

“Financial Times” хабарига кўра, Украина мудофаа эҳтиёжлари учун четдан қурол ва ўқ-дориларни харид қилиш чоғида 3 йил ичида 770 миллион доллар йўқотган. Бунга эса харид қарорларининг фавқулодда тезкор қабул қилиниши ҳамда буюртмаларнинг ҳажми катта экани сабаб сифатида келтирилган. Маълум қилинишича, мамлакат ҳудудига Россия бостириб киргандан сўнг, Украина тезкор тарзда қурол ва ўқ-дорилар сотиб олишга мажбур бўлган. Бироқ камида 30 та шартнома бўйича Украина олдиндан тўлов қилган бўлса-да, қурол-яроғни ололмаган. Суриштирув натижаларига кўра, босқин бошланганидан буён Украина хорижий етказиб берувчиларга 770 миллион доллар миқдоридаги тўловни олдиндан амалга оширган.

Аммо бу маблағ эвазига қурол-яроғлар ёки етказилмаган, ёки фақат қисман топширилган, ёки буюртма мутлақо сифатсиз бўлган. Бу сумма Украинанинг ҳар йили мудофаа учун ажратадиган 6–8 миллиард долларлик бюджетининг сезиларли қисмини ташкил қилади. Украина ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари бир нечта хорижий қурол воситачилари билан тузилган шартномаларни текширмоқда. Баъзи шартномалар бўйича жиноий ишлар қўзғатилган, аммо ҳозирча ҳеч кимга расмий айблов қўйилмаган.

Айни дамда Украина Мудофаа вазирлигининг ҳарбий-техник сиёсати департаменти собиқ раҳбарлари Томас Нахкур ва Александр Лиев, шунингдек, “Лвовский арсенал” компанияси менежерлари ва хорижий фирма вакили устидан 1,5 миллиард гривна (36,2 миллион доллар) маблағни ўзлаштиришга уриниш бўйича иш очилган. Улар Хорватиядан 100 минг дона миномёт снарядини харид қилиш чоғида ноқонуний ҳаракатга қўл урган бўлиши мумкин. Яъни ушбу савдода олдиндан тўланган 12,5 миллион доллар воситачилар орқали мақсадсиз ишлатилганлиги гумон қилинмоқда. Нахкур ва Лиев мазкур айбловларни рад этиб, уруш шароитида исталган йўл билан қурол топишга мажбур бўлганликларини таъкидламоқда. Украина эса ушбу йирик йўқотишлардан сўнг, ўз маблағларини қонуний йўллар орқали қайтариш ҳаракатида.

Қайд этилишича, Украина Мудофаа вазирлиги ҳозирда 309 миллион доллар миқдоридаги олдиндан тўловларни суд орқали қайтаришга уринмоқда. Қолган 460 миллион долларни эса расмий Киев музокаралар орқали етказиб берувчилардан қайтариб олишга умид қиляпти.

Маълумот ўрнида шуни ҳам қайд этиш жоизки, 2025 йил январь ҳолатига кўра, Украинага Россия босқини шароитида иттифоқчиларидан  умумий ҳисобда 280 миллиард доллар сарфланган. Россия 2022 йилнинг февралида мамлакатга бостириб кирганидан бери бутун дунё мамлакатлари Украинага миллиардлаб долларни хайрия қилди, аммо иккита энг катта молияловчи манбалар АҚШ ва Европа Иттифоқининг бўлди.

Ҳисоботларга кўра, Европа Иттифоқи молиявий, ҳарбий ва гуманитар ёрдам учун 138 миллиард доллар ажратган. АҚШ эса Киев учун шу уч йўналишда 119 миллиард доллар сарфлаган. Ҳарбий ёрдам юки кўпроқ АҚШ гарданида бўлиб, Вашингтон бу соҳада Украинага 67 миллиард доллар, ЕИ эса 53 миллиард ажратган. Қитъа мамлакатлари асосан молиявий ва гуманитар соҳага эътибор қаратишган. Жумладан, Иттифоқ мамлакатлари 3 йил мобайнида босқин остидаги Украинага 68 миллиард доллар молиявий ва 17 миллиард доллар гуманитар ёрдам берган. Бу борада улар АҚШдан анча кўп маблағ сарфлаган. Йўқотишлар ҳақида гап кетганда Россия Украинадан кўпроқ кўрсаткичларни қайд этмоқда. Пентагон томонидан тузилган статистик маълумотларга кўра, Россия босқинчилик ҳаракатлари учун 211 миллиард доллардан кўпроқ маблағ сарфлаган ва бекор қилинган ёки тўхтатилган қурол савдосидан тахминан 10 миллиард доллар йўқотган. Бу эса Россия ҳозиргача ҳавога совурган пуллар борасида Украинага нисбатан 13 мартага ёмонроқ аҳволда эканини кўрсатади.

Трамп ва Путиннинг натижасиз 3-суҳбати

АҚШ президенти Дональд Трамп Яқин Шарқ сафаридан қайтаётганда, Украинадаги вазиятга нуқта қўйиш учун Путин билан гаплашиши ҳақида журналистларга маълум қилганди. Бутун дунё Владимир Путинни 15 май куни Истанбулда кутганди. Аммо Кремль Туркияга жуда паст даражадаги делегацияни юбориб, ҳали босқинни тўхтатиш нияти йўқлигини қайсидир маънода яна исботлади. Шундан сўнг, АҚШ вице-президенти Жеймс Дэвид Вэнс фақатгина Трамп ва Путиннинг ўзаро суҳбати бу урушни якунлаши мумкинлигини айтди. Шу тариқа икки ўртада телефон мулоқоти ўтказилиши маълум қилинди. 19 май куни ҳамманинг нигоҳи Кремль ва Оқ уй раҳбарларининг телефон мулоқоти натижасига қаратилди. Ғарб нашрлари Трамп ва Путиннинг ўзаро мулоқоти Украина учун хавфли тус олиши ҳақида ёзишди. Аммо Трамп бундай тахминларни парчалаб, Путин билан суҳбатдан бир неча соатлар олдин Украина президенти ва Европа етакчилари билан гаплашгани маълум бўлди.

Маълум бўлишича, мазкур қўнғироқда Зеленский Трампга Украина ҳеч қандай шартларсиз тўлиқ ўт очишни тўхтатишга тайёр эканини таъкидлаган. Зеленскийга кўра, эҳтимолий музокаралар учун Туркия, Ватикан ва Швейцария каби давлатлар танланиши мумкин. Шунингдек, телефон мулоқотида Украина Президенти Трампдан музокаралардан чиқиб кетмасликни илтимос қилган. Сабаби Оқ уй расмийлари иккала томонга босим ўтказиш учун турли воситалардан фойдаланмоқда. Масалан, Россияни музокаралар столига ўтказишга мажбурлаш учун АҚШ расмийлари унга молиявий санкциялар билан таҳдид қилаётган бўлса, Киевни икки ўртадаги музокаралардан чиқиш билан қўрқитяпти. Шу сабаб Зеленский Трампдан ўйинни тарк этмасликни алоҳида сўраган. 

Шундай қилиб, 19 май куни кечга яқин Трамп ва Путин Украинадаги вазиятни тартибга солиш масаласида телефон орқали мулоқот қилди. Бу АҚШ ва Россия Президентларининг йил бошидан бери учинчи суҳбати ҳисобланади. Биринчиси жорий йил 12 февраль, иккинчиси эса 18 март куни бўлиб ўтганди. Аммо булан икки томоннинг расман эълон қилган мулоқотлари экани, март ойида Трамп ва Путин ўртасида бундан бошқа мулоқотлар ҳам ўтказилган бўлиши мумкинлиги айтилганди. 19 майдаги сўнгги қўнғироқ эса Трамп Путиннинг босқинни тўхтатишни ростдан ҳам истаётганига аниқлик киритиш учун қилаётгани айтилди. Чунки сўнгги пайтларда АҚШнинг юқори мартабали мулозимлари, жумладан вице-президент Венс Москвадан ҳафсаласи пир бўлганини яширмади. Шу ва бошқа масалаларга ойдинлик киритиши кутилган суҳбат икки соатдан кўпроқ давом этди. Телефон мулоқоти тугаши билан икки давлат раҳбарлари тафсилотларни турли кўринишда очиқлади.

Россия Президенти мазкур мулоқотни очиқ ва мазмунли деб баҳолади. Путин яна сўз ўйинини такрорлади. У олдин баён қилган гапларидан ортиқча янгилик айтмади. Олдинга ташланган ягона қадам эса Украинага ўз позициясини етказиш, мумкин бўлган тинчлик битими куни белгилаш ва ўт очишни тўхтатиш бўйича меморандум таклифидир. Путиннинг сўзларига кўра, агар тегишли келишувларга эришилса Украина билан сулҳ амалга ошиши мумкин, аммо Россия ҳам, Украина ҳам ўзаро мақбул муросаларни топиши керак.

“АҚШ Президенти ўт очишни тўхтатиш бўйича ўз позициясини билдирди ва ўз навбатида, Россия ҳам Украина инқирозини тинч йўл билан ҳал этиш тарафдори эканини таъкидлади, фақат тинчликка эришишнинг энг самарали йўлларини белгилаш зарур. Биз АҚШ Президенти билан келишиб олдик. Россия Украина томонига келгусида юзага келиши мумкин бўлган тинчлик шартномаси бўйича бир қатор позицияларни, масалан, келишув тамойиллари, мумкин бўлган тинчлик битимини имзолаш муддатлари, жумладан, маълум келишувларга эришилгандан сўнг маълум муддат давомида ўт очишни тўхтатиш имкониятини белгиловчи меморандумни таклиф қилади ва у билан ишлашга тайёр. Учрашув иштирокчилари ўртасидаги алоқалар ва Истанбулдаги музокаралар қайта тикланди, бу эса, умуман олганда, биз тўғри йўналишда кетяпмиз, дейишга асос бўлади”, деди у.

Трамп эса Truth Social’даги саҳифасида Путин билан суҳбат “жуда яхши” ўтгани ва унинг “оҳанги ва руҳи” “аъло даражада” эканини ёзди. У Россия ва Украина зудлик билан ўт очишни тўхтатиш ва урушни тугатишга олиб келадиган музокараларни бошлашини маълум қилди. Бундан ташқари, у Рим папаси Лео XIV вакиллигидаги Ватикан ушбу музокараларда воситачилик қилишдан манфаатдор эканини таъкидлади. Трампнинг сўзларига кўра, Россия уруш тугаганидан сўнг АҚШ билан “ҳар томонлама савдо-сотиқ”ни қайта тиклашга интилмоқда. Яъни Трамп Путинга Украинада тўхташ эвазига унга ўзаро манфаатли савдо алоқаларини ваъда қилган. Шу ўринда АҚШ президенти Россиянинг ресурс ва бошқа масалаларда чексиз имкониятларга эгалигини ҳам эслаб ўтди.

Юқорида таъкидланганидек, Трамп Россия раҳбари билан мулоқотдан олдин Европа етакчилари билан ҳам гаплашган. Шу боис Оқ уй эгаси Путин билан суҳбатдан ҳам Украина Президенти Владимир Зеленский, Еврокомиссия раиси Урсула фон дер Ляйен, Германия канцлери Фридрих Мерц, Франция Президенти Эммануэль Макрон, Италия Бош вазири Жоржия Мелони ва Финляндия Президенти Александр Стуббга ушбу телефон суҳбатининг мазмуни дарҳол маълум қилинганини билдирди.

Икки ўртадаги суҳбат натижаларига қайтадиган бўлсак, кузатувчилар мазкур мулоқотни паст баҳоламоқда. Ҳатто кўпчилик буни Путиннинг кичик ғалабаларидан бири дея таърифлади. Чунки Дональд Трамп Владимир Путин билан гаплашганидан сўнг, яна Кремль фойдасига оғишди. У Россияга қарши янги санкциялар жорий қилмаслигини маълум қилиб, буни Украинадаги урушни тугатиш масаласида ҳали олдинга силжиш имконияти мавжудлиги билан изоҳлади.

АҚШ Президенти Путин билан суҳбатдан кейин сезиларли ўзгаришлар бўлишига ишонч билдирди. Бироқ Дональд Трамп, агар музокараларда “сезиларли тараққиёт”га эришмаса, Украина атрофидаги можарони ҳал қилишда воситачилик қилишдан бош тортиши мумкинлиги ҳақида яна огоҳлантирди. У ҳолда Қўшма Штатлар келишувдаги ўз ролини Европага топширади. Европанинг эса Россия билан муносабатлардаги ёндашуви аниқ. Иттифоқ яқинда Москвага Украинадаги босқин бошлангандан буён ўзининг 17-санкциялар пакетини жорий қилди. Брюсселда Путин билан ҳадеб телефонда мулоқот қилишга вақт топадиган сиёсатчилар йўқ.

Путиннинг “А” режаси

Дональд Трампга тинчликка эришиш ҳаракатларини бошлашга ваъда бераётганига қарамай, Россия Президенти Владимир Путин Украинада яқин орада тўхташ нияти йўқлиги тахмин қилинмоқда. “Bloomberg” хабарига кўра, Путин Россия қўшини 2025 йил охиригача Украина Қуролли Кучларининг мудофаасини бузиб ўтиб, тўртта вилоят – Донецк, Луганск, Херсон ва Запорожьени тўлиқ қўлга кирита олишига ишонади. Аммо таҳлилчилар бунинг амалга ошишига ишонмайди. Хусусан, Халқаро стратегик тадқиқотлар институти таҳлилчиси Бен Баррининг фикрича, Россия йил охиригача Донбасс, Запороже ва Херсон вилоятларини тўлиқ қўлга киритиши эҳтимоли ниҳоятда паст.

“Bloomberg”нинг қайд этишича, Путин ўз навбатида, жангларни тўхтатишга тайёргарлик кўрмаяпти. Агентлик манбасининг фикрича, Россия Президенти АҚШнинг Россияга қарши санкцияларни кучайтириш ҳақидаги таҳдидларига нисбатан ҳам беписанд ёндашмоқда. Трамп аввалроқ, агар Путин Украинада 30 кунлик оташкесимга рози бўлмаса, Россияга нисбатан чекловларни кучайтиришга тайёрлигини билдирган эди. Путин эса бу масалада жуда хотиржам. Путин бу совуққонлиги Трамп билан сўнгги телефон суҳбатидан сўнг, АҚШ президенти Россияга нисбатан санкция қўлламасликка ишора қилгандан сўнг янада ортган бўлиши мумкин.

Устига-устак Россия ҳозирда қисман босиб олинган шу 4 вилоятдан чиқмаслигини Истанбулдаги сўнгги музокараларда ҳам очиқ таъкидлади. Бу ҳам етмаганидек, Туркиядаги учрашувда Россия делегацияси Украина расмийларига ушбу ҳудудлар сони яқин келажакда 5 тага етиши билан таҳдид қилган. Шу билан бирга, Мединский бошчилигидаги делегация Украина томонига Россия исталган муддатгача уруша олиши мумкинлиги билан дағдаға қилиб, бунинг исботи сифатида 300 йил олдин Россия ва Швеция ўртасида кечган 21 йиллик урушни мисол қилиб келтирган.

Аммо Мединский  аср муқаддам дунё шакл-шамойили мутлақо бошқача кўринишда бўлгани, у пайтлар халқаро муносабатларда кўп жиҳатлар бир-бирига боғланмаганини седан чиқарган чоғи. Бугун глобаллашган дунёда агрессив ташқи сиёсат олиб борувчи ва узоқ йиллик урушга кирган давлат вақт ўтиб таназзулга юз тутиши мумкинлиги Ироқ мисолида яққол намоён бўлган дейиш мумкин. XX асрнинг 80 йилларида Саддам Ҳусайннинг Эронга очган салкам 10 йиллик уруши кейинчалик Ироқ учун фалокатли оқибатларни келтириб чиқарганди. Форслар билан урушдан тинкаси қуриган мамлакатнинг йўқотишларини тўлдириш эса занжирли хатоларни юзага келтирди. Қувайтга қилинган компенсацион босқин якунда Саддамнинг энг охирги хато қарорларидан бири бўлганди дейиш мумкин.