Weekend: “Султон Сулаймон” ва “Аличо” сирлари, Украинани унутган Трамп, тубсиз ядровий баҳс

“Султон Сулаймон” ва “Аличо” қамоқда

Машҳур туркиялик актёрлар мамлакат тарихидаги энг катта норозилик намойишларидан бири бўлган Гези парки воқеаларига алоқадорликда айбланиб, қамоқ жазосига ҳукм қилинди. Булар “Муҳташам юз йил” сериалида Султон Сулаймон ролини ижро этган Ҳалит Эргенч ва “Чуқур” сериалидаги Аличо роли орқали кўплаб ёшларнинг севимли қаҳрамонига айланган Риза Кожаўғлидир. Улар “ёлғон гувоҳлик бериш” жиноятида айбли деб топилиб, озодликдан маҳрум этилди. Истанбул Бош прокуратураси томонидан тайёрланган айблов хулосасида Ҳалит Эргенч ва Риза Кожаўғли “шубҳаланувчи” сифатида кўрсатилган. Улар 2013 йилда бўлиб ўтган Гези Парки воқеалари бўйича айбланаётган актёр ва норозилик намойишларининг асосий драйвери бўлган Меҳмет Али Алабора билан алоқалари бор-йўқлиги ҳақида аввалроқ гувоҳлик берган, аммо бу гувоҳликлар ҳақиқатга зид бўлгани қайд этилди. Суд ҳужжатларига кўра, Эргенч ва Кожаўғли ўз баёнотларида Алабора билан фақат санъат доирасида таниш бўлганини билдирган, бошқа томонлама алоқалари йўқлигини айтишган. Бироқ 2013 йилдаги Гези воқеалари даврида улар ўртасида кўплаб боғланишлар бўлгани мобил алоқа ёзувлари орқали аниқланган. Хусусан, “Муҳташам юз йил” сериали юлдузи Ҳалит Эргенч Алабора билан 12 марта, Кожаўғли эса 1 марта алоқада бўлгани ўз исботини топган. Бу ҳам етмаганидек, улар Гези Парки норозилик намойишларида Алабора билан бирга иштирок этгани акс этган суратлар ва видеолар ҳам мавжудлиги айтилмоқда. Прокуратура уларнинг ёлғон гувоҳлик бериб, терговни чалғитганини эътиборга олиб, 2 йилдан 4 йилгача озодликдан маҳрум қилишни сўраган эди. Суд эса Ҳалит Эргенчни 1 йил-у 10 ой 15 кун, Риза Кожаўғлини эса 1 йил-у 8 ойга озодликдан маҳрум этди. Суд ушбу қарор орқали гувоҳлик беришда ростгўйликнинг муҳимлиги ва ёлғон гувоҳлик жиддий жиноят эканини таъкидлаган. Аммо уларга чиқарилган суд ҳукмининг ижроси кечиктирилган. Бу эса кейинчалик икки машҳур актёрга ўзларига чиқарилган ҳукмни ўзгартирилиши учун яхшигина имконият тақдим этади.

Маълумот учун, Гези Парки норозилик намойишлари 2013 йил 28 май куни Истанбулдаги Гези Паркида бошланган эди. Бу ҳаракат сўз эркинлиги, оммавий ахборот воситаларига цензура, авторитаризм каби ижтимоий муаммолар ва Эрдўғаннинг сиёсатига қарши йирик норозилик ҳаракатига айланган. Ушбу жараённинг ҳаракатлантирувчи кучлари эса асосан санъат соҳаси вакиллари бўлгани боис мазкур намойишлар Туркия тарихидаги энг катта оммавий норозилик ҳаракатларидан бирига айланди. Ҳукумат маълумотига кўра, тахминан 3,6 миллион киши мамлакат бўйлаб ташкил этилган 5 мингга яқин норозилик намойишларида фаол иштирок этган. Ушбу воқеаларда 22 киши ҳалок бўлган, 8 мингдан ортиқ одам жароҳат олган, уларнинг кўплари оғир аҳволга тушган. Намойишлар давомида 3 мингдан ортиқ одам ҳибсга олинган. Гези парки норозилик намойишларининг асосий тарғиботчиси Меҳмет Али Алабора ҳам турк актёри ҳисобланиб, у айнан 2013 йилдаги Гези Парки намойишлари пайтида фаол иштирок этгани билан кенг танилган. Алабора намойишларни жамоатчилик олдида қўллаб-қувватлаган ва бу позицияси учун ҳукумат танқидига учраган. Айрим турк расмийлари ва ҳукумат тарафдорлари уни намойишларни қўзғатишда ва тарғиб қилишда айблаган. Шу боис Гези воқеаларидан кейин у ўзини сиёсий босим остида сезган ва маълум вақтдан кейин Туркияни тарк этиб, Уэлс пойтахти Кардиффга чиқиб кетган.

Эрон ва АҚШ келиша олмаяпти

АҚШ ва Эрон ўртасида кетаётган ядровий музокаралар бошланганига икки ой тўлди. Бу орада улар 5 маротаба билвосита гаплашиб олди. Аммо ҳалигача бирор бир натижа йўқ. Энг сўнгги музокаралар 23 май куни Италия пойтахти Римда Уммон воситачилигида ўтди. Уммоннинг Римдаги элчихонасида ўтган йиғилиш иштирокчиларидан бири бўлган АҚШ Президенти Дональд Трампнинг махсус вакили Стив Уиткофф маҳаллий вақт билан тахминан соат 16:00 да қароргоҳни тарк этди. Ўшанда музокаралар якунлангани ҳақида даъволар бор эди, бироқ Эрон Ташқи ишлар вазирлиги матбуот котиби Исмоил Бағай давлат телевидениесига Уиткофф аввалроқ режалаштирилган рейсга етиб олиш учун қароргоҳни эрта тарк этгани ва музокаралар “хотиржам ва профессионал” муҳитда ўтганини билдирди. Уитткофф кетганидан тахминан бир соат ўтгач, аввал АҚШ делегацияси, кейин эса Эрон делегацияси музокаралар майдонини тарк этди. Жараён тахминан 3,5 соат давом этди. Бу музокаралар билвосита ўтказилишининг энг мураккаб жиҳатидир. Чунки олдин ҳам кўп бор таъкидлаганимиздек, бундай турдаги учрашувда асосий икки томон масалани юзма-юз ўтириб муҳокама қилмайди. Аксинча, улар орасидаги воситачи орқали ўзининг талабларини етказади. Ҳозирча на Эрон, на АҚШ музокаралар натижаси бўйича бирор бир баёнот берди.

Юқорида қайд этилганидек, бу икки ўртадаги ядровий музокаралар бўйича 5-раунддир. Улар асосан Уммон пойтахти Маскат ва Италия пойтахти Римда ўтказилмоқда. АҚШ ва Эроннинг Уммон воситачилигидаги музокараларининг биринчиси 12 апрель куни Уммон пойтахти Маскатда, иккинчиси 19 апрель куни Римда, учинчи ва тўртинчиси 26 апрель ва 11 май куни яна Маскатда бўлиб ўтганди. Маслаҳатлашувларда Эрон делегациясига Ташқи ишлар вазири Аббос Ароқчи, Америка делегациясига эса Президентнинг махсус вакили Стивен Уиткофф бошчилик қиляпти. Аммо олдинга силжишлардан ҳали бери дарак бўлмаса керак. Чунки Вашингтон ва Теҳрон ўртасидан ядровий келишув юзасидан жуда қалин қизил чизиқ мавжуд. Бу ҳам бўлса, уранни қай даражада бойитиш хусусида. Яъни Эрон расмийлари, жумладан Президент Масъуд Пезешкиён мамлакат ҳарбий-денгиз кучлари раҳбарияти билан учрашувда АҚШ Президенти Дональд Трампнинг куч ишлатиш таҳдидига қарамай, Теҳрон Вашингтон билан музокараларни давом эттириши, аммо тинч мақсадларда фойдаланиладиган ядровий энергияни ривожлантириш ҳуқуқидан ҳеч қачон воз кечмаслиги ҳақида гапирди. Форсларнинг деярли барча юқори мартабали мулозимлари мана шундай принципдан воз кечмаяпти. Бироқ Теҳрон бу борада муросага олиб борувчи йўлларни таклиф қиляпти. Хусусан, улар халқаро назоратчиларга уранни бойитиш жараёнини кузатиш имконини беришга ҳам тайёр. Оқ уй эса эронликларнинг бундай таклифига қарамай, мамлакатнинг ядро салоҳиятини буткул йўқотиш илинжида. Шу боис икки томон мазкур жиҳат туфайли келиша олмаяпти. Қизиғи шундаки, АҚШ ва Эрон 5 раунддан буён “олтин ўрталик”ни топа олмаётган бир пайтда хорижий ОАВда Исроил Эроннинг ядровий иншоотларига зарба бериши мумкинлиги ҳақида хабарлар чиқа бошлади. Мазкур хавотирлар Эрон айнан АҚШ билан музокараларда унга бўйин эгмаётганидан сўнг урчиди. Шу боис Эрон Ташқи ишлар вазири Аббос Ароқчи Исроил шундай ишга қўл ургудек бўлса, Эрон бу ҳаракатда АҚШни шерик деб ҳисоблаши ва иккала томонга ҳам жуда кучли жавоб зарбаси берилиши ҳақида огоҳлантирди.

Трамп Украинага қўл силтади

WSJ АҚШ Президенти Дональд Трамп жорий йилнинг 19 май куни Россия Президенти Владимир Путин билан бўлиб ўтган телефон суҳбатидан сўнг Европа етакчиларига Путин урушни тўхтатмоқчи эмаслигини, чунки у ғолиб бўлишга ишонишини айтган. Нашрнинг ёзишича, Трамп бу фикрни илк марта очиқчасига айтган. Европа етакчилари эса Путиннинг бундай мақсадини аллақачон тушуниб етган. Шунингдек, бу Трампнинг илгари айтган фикрларига зид келади. Чунки у олдин бир неча марта Путиннинг тинчликни чин дилдан исташига ишонишини билдирган. Нашрга кўра, Трамп Путин билан телефон суҳбати арафасида Европа етакчилари билан қўнғироқлашган ва суҳбат давомида агар Путин ўт очишни тўхтатишга рози бўлмаса, унга нисбатан санкциялар киритишини билдирган. Бироқ 19 май куни у тўсатдан фикрини ўзгартириб, бу режадан воз кечган ва бунинг ўрнига Россия ҳамда Украина ўртасида Ватикан ҳудудида паст даражадаги музокараларни бошлашни маълум қилган. Бундан ташқари, Трамп энди Россия музокараларни бузса ҳам унга қарши санкциялар киритиш масаласига қизиқмаяпти. Чунки унинг асосий мақсади АҚШда бизнесни ривожлантириш ва америкаликлар учун иқтисодий имкониятларни максимал кенгайтириш бўлиб қолмоқда. Россияга босим ўтказиш эса энди Трамп учун мутлақо қизиқ эмас. Санкцияларни қўллаш ҳам шулар жумласидандир. Боз устига Трампнинг Ватиканда музокара ўтказиш тўғрисидаги енгил-елпи ташаббуси Россия Ташқи ишлар вазири Сергей Лавров томонидан рад этилди. Путиннинг у ерга бормаслиги эса аллақачон айтилганди.

Воқеаларнинг бундай ривож олиши фонида Кремль ва Оқ уй орасидаги масофа узоқлашмаяпти. Аксинча, Трамп Путин билан худди илгаригидек, яъни биринчи президентлик муддатида бўлгани каби алоқа олиб боряпти десак муболаға бўлмайди. Ҳатто Трамп маъмуриятидагилар, бўлиб ҳам бир неча йил олдин Путин сиёсатининг энг ашаддий танқидчиси сифатида кўрилган Марко Рубио ҳам бугун 180 градусга ўзгарган. У ҳатто Путинни “ҳарбий жиноятчи” деб аташдан ҳам ўзини тиймоқда. Рубио Россия Президенти Владимир Путинни “жиноятчи” деб аташдан бош тортди. Масалан, 21 май куни АҚШ Конгресси Вакиллар палатасининг Ташқи ишлар бўйича қўмитаси эшитувларида сенатор Билл Китинг Марко Рубио Владимир Путинни “ҳарбий жиноятчи” деб ҳисоблайдими, деб сўраган. Бу билан сенатор Рубионинг бир неча йил аввал айтган баёнотини эслатган. Чунки ростдан ҳам 2022 йил Россия ва Украина ўртасидаги можаро бошланган пайтда Марко Рубио Флорида штатидан сенатор бўлган ва у АҚШ Украинанинг ёнида туриши шартлигини таъкидлаб, Владимир Путинни “ҳарбий жиноятчи” деб атаган. Бугун эса у ҳали ҳам шундай фикрдами дея берилган саволни Рубио яққол четлаб ўтиб, гапни бошқа жойга Бурган ҳолда “ҳозирги мақсадимиз фақатгина урушни тугатиш” дея жавоб берган. Шундан сўнг Билл Китинг АҚШ Давлат котибини изчил позицияга эга эмасликда айблаган ва Путин “ҳарбий жиноятчими?”, дея саволини яна такрорлаган. Рубио эса ҳозир бу масала ҳал қилинмаслигини таъкидлаганча, “Украинада ҳарбий жиноятлар содир этилгани, бу учун жавобгарлик борлиги ва бунинг ўз вақти ва жойи келади дея, сенатор саволига иккинчи бор Путин номини тилга олмасдан жавоб берган.

Албатта, Рубио каби Путиннинг собиқ ашаддий танқидчиси янги маъмуриятда мутлақо ўзгарганининг ўзи Трампнинг Путинга нисбатан позициясини акс эттиради. Икки ўртадаги муносабатлар шу даражада яхшики, айни кунларда Россиядаги кутубхоналарда Трампнинг китоблари жуда катта ҳажмда харид қилиняпти. “Московский комсомолетс” газетаси  хабарига кўра, Россиянинг қатор вилоятларидаги давлат кутубхоналари, жумладан, Челябинск вилоятидаги Магнитогорск шаҳар кутубхоналари ассоциациясининг Трампнинг “Чемпион каби ўйла. Магнатнинг ҳаёт ва бизнес ҳақидаги қарашлари” китобини ва Бойқўнғир кутубхоначилари эса “Битим санъати” китобини буюртма берганини аниқлади. Бундан ташқари, кутубхоналар Трамп ҳақида россиялик муаллифлар томонидан ёзилган китобларга буюртма бермоқда. Масалан, Иркутск вилоятининг Саянск шаҳридан Александр Немировнинг “Дональд Трамп. Ўзига хос бегона” таржимаи ҳоли, Челябинскдан – Игор Прокопенконинг “Қарама-қарши раҳбарнинг портрети” китоби учун сўров келиб тушган. Яна шунга ўхшаш буюртмалар Новий Уренгой, Якутиянинг Намский Улус ва Твер вилоятининг Бежетск шаҳридан олинган.