Urush fonida Eronda hokimiyat ag‘darilishi mumkinmi?

north_east

Kamtarona hayot va she’riyat: Eron oliy yetakchisi Xomanaiy haqida nimalar ma’lum?

“Eron taslim bo‘lmaydi va o‘zini himoya qilishda davom etadi”. Eron oliy rahnamosi Oyatulloh Ali Xomanaiy 18 iyun kuni televideniye orqali xalqqa yo‘llagan murojaatida shunday degandi. Oyatulloh Xomanaiy hozirgi qayerda ekani noma’lum.

Isroil 13 iyundan beri Erondagi harbiy va yadroviy ob’ektlarni ataylab bombardimon qilmoqda. Bu hujumlar Tehronning o‘z yadro bombasini yaratishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun qilingani aytildi. Eron bunga javoban Isroil hududiga raketa va uchuvchisiz samolyotlar uchirdi.

Eron aholisi orasida Xomanaiy, shuningdek, Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusining yuqori martabali harbiy amaldorlari Isroil zarbalari nishoniga aylanishi mumkinligi haqida mish-mishlar mavjud.

Rejim zaifmi?

Hozirda ko‘pchilik eronliklarni o‘ylantirayotgan asosiy savol shuki, hatto o‘z mulozimlarini himoya qila olmaydigan rejim mamlakat hududiy yaxlitligini saqlab qolishga da’vo qila oladimi? Muhojirlikda yashayotgan eronlik ekspert Majid G‘olpur uchun javob aniq:

“Raketaga qarshi mudofaa tizimi yoki Eron rahbariyatining himoyasi haqidagi barcha da’volarga qaramay, bu rejimning mutlaq samarasizligi jamoatchilikka ayon bo‘ldi”, deb yozdi u.

Biroq, sotsiolog G‘olpurning fikricha, Isroilning davomli hujumlari Erondagi mavjud tuzumning qulashiga olib kelishi ehtimoli birinchi navbatda ishonchli siyosiy muqobil mavjudligiga bog‘liq.

“Endi milliy siyosiy kuchlar birlashgan nizomni taqdim etish vaqti keldi – ham mavjud tuzumga, ham tashqi tahdidlarga qarshi. Ammo hozircha aniq rejalar, samarali koalitsiya va muxolifat ichida ishlay oladigan tuzilmalar mavjud emas”, deydi u.

Eronda rejim o‘zgarishi ehtimoli qanchalik real?

Xorijdagi Eron muxolifati ikkiga bo‘lingan. Diasporaning bir qismi 1979 yilda taxtdan ag‘darilgan Shoh Muhammad Rizo Pahlaviyning to‘ng‘ich o‘g‘li Rizo Pahlaviyni o‘tish davrining ehtimoliy rahbari yoki milliy birlik ramzi sifatida ko‘radi. Islom inqilobidan beri u asosan AQSHda muhojirlikda yashagan va Erondagi rejimga qarshi muxolifat yetakchisi sifatida faoliyat yuritgan. Biroq Eronning o‘zida uning siyosiy tashkiloti yo‘q. 

Biroq, Yaqin Sharq institutining norezident ilmiy xodimi, siyosatshunos Shukriya Bradostning fikricha, agar Eron rejimi jiddiy zaiflashsa, siyosiy bo‘shliq paydo bo‘lishi mumkin. Bu esa muxolifat guruhlari uchun norozilik namoyishlarini uyushtirish va tub o‘zgarishlarni amalga oshirishga kirishish uchun imkoniyat bo‘ladi.

Ayni paytda, Yaqin Sharq bo‘yicha nemis eksperti Ekkart Vyorsning fikricha, Eronda rejim o‘zgarishi ehtimoli juda past, chunki hokimiyatni majburan almashtirish uchun kimdir ichkaridan kuch ishlatishi kerak bo‘ladi.

“Men Eron ichida amaldagi tuzumni ag‘darib yuborishi mumkin bo‘lgan ommaviy norozilik harakatini ko‘rmayapman”, deydi u.

Uning ta’kidlashicha, hatto Isroil va Eron o‘rtasidagi mojaroning kuchayishi fonida ham bu mumkin emas.

“Rejim o‘zgarishi hech qachon faqat havodan bombardimon qilish orqali sodir bo‘lmagan va men hozir Eron bundan mustasno bo‘ladi, deb o‘ylamayman”, deya ta’kidladi ekspert.

Eron vatanparvarligi kalitmi?

Ushbu ssenariyda hal qiluvchi omil ko‘plab eronliklarning o‘z mamlakatiga vatanparvarlik bilan bog‘liqligi bo‘lib, bu hozirgi rahbarlar foydasiga o‘ynashi mumkin. Zero, aynan aholining vatanparvarligi Eronda 1979 yilgi inqilobdan keyin tuzumni barqarorlashtirishga yordam berdi.

1980 yil kuzida Saddam Husayn boshchiligidagi Iroq Eronga hujum qilganda, aholi ham tahdidga qarshi turish maqsadida vatanparvarlik tuyg‘usini uyg‘otdi. Sakkiz yillik urush davom etdi, unda bir million eronlik halok bo‘ldi.

Ayni paytda, G‘arbda Isroil va Eron o‘rtasidagi ziddiyat kuchaygan bir paytda fikrlar ikkiga bo‘lingandek. Tehronga qarshi keskin ritorikaga qaramay, Eron rejimini o‘zgartirish bo‘yicha izchil strategiya yo‘q.

Tinchlik bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori Narges Muhammadiy Isroilni Eronga hujumlarni to‘xtatishga va AQSHni mojaroni yumshatish uchun choralar ko‘rishga chaqirdi.

“Prezident Trampdan bu urushga kirmaslikni va uning o‘rniga uni tugatishni so‘ramoqchiman. Butun Yaqin Sharqda o‘t ochishni to‘xtatish rejimi bo‘lishi kerak”, dedi u CNN telekanali orqali AQSH Prezidentiga.

Biroq 22 iyun kuni AQSH ham urushga qo‘shildi va Eronning uchta yadroviy ob’ektiga – Fordo, Natanz va Isfahonga zarba berdi. AQSH Prezidenti Donald Tramp Eron rahbariyatining almashishi g‘oyasini inkor etmadi.