Стадион, сирлар ва Жапаров идораси: Қирғизистондаги мега-лойиҳани ким қуряпти?

Қирғизистон пойтахти Бишкек шаҳри яқинида қурилаётган 50 минг кишилик футбол стадиони Марказий Осиёдаги энг улкани бўлиши кутилмоқда. Бу лойиҳа атрофидаги маълумотлар эса сир сақланмоқда, унда иштирок этаётган компаниялар оммага очиқланмаган. Мазкур мавҳумликлар фонида мега-лойиҳани амалга ошираётган компания мамлакат Президенти Садир Жапаров ва унинг оиласига алоқадор экани айтилмоқда. Бу ҳақда Уюшган жиноятчилик ва коррупция ҳақида хабар бериш лойиҳаси (OCCRP) суриштирув эълон қилди.

“OCCRP олиб борган суриштирувлар натижасида стадион қурилишида иштирок этаётган компаниялардан бири – Ордо Курулуш компанияси экани аниқланди. Ушбу ширкат Президентга бўйсунувчи ҳукумат органи – Президент маъмурий дирекцияси билан боғлиқ бизнес тармоғига киради. Бу эса Жапаров ўйинига хос услубни тасдиқлайди”, дейилади мақолада.

2024 йил май ойида OCCRP Президент дирекцияси томонидан бошқарилаётган 11 та давлат лойиҳасида иштирок этаётган 5 та компанияни аниқлаган. Уларнинг эгаси ёки раҳбарлари эса ушбу давлат органи раҳбари ёхуд Жапаровнинг қариндошлари билан алоқадор.

Худди шундай, Ордо Курулушнинг эгаси Нурлан Чинибеков Президент маъмурий дирекцияси раҳбари Канибек Туманбаев билан алоқадор. У илгари OCCRP аниқлаган бошқа давлат лойиҳаларида иштирок этган компаниялардан бирининг молиявий директори бўлган ва яна икки фирма учун солиқ тўлаган. 

Дирекциянинг ички фаолияти билан таниш, хавфсизлик нуқтаи назаридан исми ошкор қилинмаган шахснинг айтишича, Чинибеков Туманбаевнинг “бош ҳисобчиси” ҳисобланади.

Чинибеков ва Ордо Курулуш компанияси билан боғланишнинг иложи бўлмаган – телефон рақамлари ва электрон почта манзиллари мавжуд эмас, манзилига юборилган саволларга жавоб берилмаган. Туманбаев ҳам, Президент маъмурий дирекцияси ҳам изоҳ бермаган. Стадион қурилишида иштирок этаётган бошқа компаниялар номи сир бўлиб қолмоқда, молиялаштириш тафсилотлари ҳам очиқланмаган.

Айни пайтда қурилиш харажатларининг бир қисми “Коррупцияга қарши кураш жамғармаси” ҳисобидан қопланиши айтилган. Бу ҳақда Қирғизистон футбол иттифоқи ҳамда Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси раҳбари Қамчибек Ташиев давлат телевидениесида маълум қилган.

Ташиевнинг айтишича, жамғарма порахўрликда айбланган амалдорлар томонидан тўланган жарималар ҳисобидан шаклланган. Бироқ жамғарма ҳукуматнинг расмий базаларида рўйхатга олинмаган ва унинг қандай бошқарилаётгани бўйича Молия вазирлиги ҳеч қандай изоҳ бермаган.

Маданият, ахборот, спорт ва ёшлар сиёсати вазирлиги янги стадион ҳақида маълумотга эга эмаслигини билдирган. Футбол иттифоқи эса барча саволларни Президент дирекциясига йўналтирган. Австрияда сургунда яшаётган таниқли қирғиз ҳуқуқ фаоли ва юрист Лейла Сейитбек Ордо Курулуш ва Президент дирекцияси раҳбари ўртасидаги алоқалар жамоатчилик учун хавотирли ҳолат эканини таъкидлаган.

“Бу ҳолат эҳтимолий коррупция мавжудлигини ёки лойиҳанинг жамоатчиликка номаъқул жиҳатларини яшириш истагини англатиши мумкин”, деди у.

Журналистлар стадион қурилиши бўйича ҳеч қандай очиқ давлат тендер ҳужжатларини топа олмаган. 2022 йилда Жапаров томонидан жорий этилган давлат харидлари ҳақидаги қонун ўзгартирилгач, давлат компаниялари тендер ўтказмасдан шартнома тузиш ҳуқуқига эга бўлган.

Стадион ҳақида расмий маълумотлар кам бўлса-да, давлат телеканали орқали эълон қилинган хабарда қурилишда баъзи хорижий компаниялар иштирок этаётгани айтилган.

Улардан бири Populous Holdings Inc. – глобал меъморий ва дизайн фирмаси бўлиб, АҚШнинг Делавэр штатида рўйхатга олинган. Ушбу компания ҳам ҳолат юзасидан изоҳ бермаган.

Қолган уч компания Туркиядан: Dzine Design and Consultancy – архитектура ва интерьер дизайни бўйича, Arenes Engineering Group эса электромеханик тизимлар бўйича ишлаётган бўлган. Statik Istanbul Akademi’нинг лойиҳадаги роли номаълум. Бу фирмаларнинг ҳеч бири OCCRP'нинг сўровларига жавоб бермаган.

Қирғизистон ҳукумати стадион 2026 йилга бориб фойдаланишга топширилишини айтмоқда.

Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Қирғизистон Ўзбекистон ва Тожикистон билан бирга 2031 йилги Осиё кубогини биргаликда ўтказиш ҳуқуқини олиш учун ариза топширганди. Мусобақанинг очилиш маросими, очилиш учрашуви ва финал ўйинини ўтказувчи давлатда камида 50 минг томошабинга мўлжалланган стадион бўлиши шарт.