“Шармандали бюджет”: тиланчиликми ёки ташаббус?

Ўзбекистонда турли ижтимоий муаммолар – ташкилотларга тегишли бинолар реконструкциясидан тортиб янгидан қурилишигача, йўллар таъмирланишию қишлоқларни сув билан таъминлашгача бўлган масалаларга ечим топиш мақсадида ишга туширилган “Open budget” лойиҳаси сўнгги вақтларда жамоатчилик орасида “шармандали бюджет” номини олди. Боиси, лойиҳа учун овоз йиғиш жараёнлари борган сари ташаббусдан кўра кўпроқ мажбуриятга айланиб қолди. Иш вақтида мактаб ўқитувчиларининг жараёнга мажбуран жалб этилишию, ўқувчиларни дарс вақтида SIM-карта учун пул олиб келишга юборилиши, турган гапки, жамоатчилик фаоллари ва интернет фойдаланувчиларининг кескин танқидларига сабаб бўлди. QALAMPIR.UZ ушбу мавзу доирасидаги энг қалампирли фикрларни бир жойга жамлади. Бироқ олдин “Open budget” ўзи қандай лойиҳа, у қачон ва ким томонидан жорий қилинганига тўхталсак.

“Open budget” ўзи қандай лойиҳа?

2021 йил 13 апрель куни Президент қарорига асосан, фуқароларнинг давлат бюджетини шакллантириш жараёнини назорат қилиши ҳамда уларни бюджет маблағларини шакллантириш ва сарфланиши жараёнида иштирокини таъминлаш мақсадида ўша йилнинг 9 июль куни Молия вазирлиги томонидан “Очиқ бюджет” портали ишга туширилди. Порталда, шунингдек, “Ташаббусли бюджет” бўлими ҳам очилди. Натижада икки йил давомида аҳолининг ташаббуслари асосида ҳудудларда ўз ечимини кутаётган бир қанча муаммолар ҳал бўлди.

“Open budget” учун овоз бериш жараёни бошланар экан, унинг атрофида баҳс-мунозарали ҳолатлар ҳам авж олди. Кимлардир бу тизим аҳоли фаоллигини оширганини айтаётган бўлса, бошқалар давлат ўзи амалга ошириши керак бўлган иш учун халқни сарсон қилаётганини таъкидламоқда. Яна кимлардир эса лойиҳага овоз бериш холис тарзда бўлмаётгани, бошқача қилиб айтганда, овозлар баъзи нарсалар: пул, ичимлик, сомса ва ҳатто ўсимлик ёғи эвазига сотиб олинаётганидан арз қилмоқда. 

Блогер Нозим Сафари Twitter ижтимоий тармоғида ёзишича, одамларнинг ўз ҳудудидаги лойиҳа учун турли қонунга хилоф бўлмаган усуллар ёрдамида овоз йиғиши табиий ҳол. Уларни бу учун танқид қилиш тўғри эмас.

“Битта колага бўладими ё яримта нонга овоз сўраса нимаси ёмон. Ўзига эмас, қандайдир аниқ ижтимоий лойиҳага сўрамоқда. Эътироз нимада?”, деб ёзади у. 

Блогер Зафар Солижонов эса унинг фикрига эътироз билдирган ҳолда “Халқдан солиқ олишда ялингани йўқ, жазо қўйяпти, халққа беришда ялинтириши керакми?”, деб ёзган. 

Твит остидаги изоҳларнинг аксаридан ушбу лойиҳа бўйича эътирозлар асосан шифокор, ўқитувчи ва тарбиячилар овоз беришга мажбурланаётганига нисбатан бўлаётганини тушуниш мумкин. Шундай изоҳлардан бири Умид Тўланбоев исмли фойдаланувчи томонидан берилган. У бир неча бор ўқитувчилар овоз бериш жараёнида сарсон бўлаётганини айтиб, ҳатто, баъзи мактабларда ўқитувчиларга овоз йиғиш бўйича “план” қўйилганини ёзган. 

“Конституция ўзгаришига тарғибот қилган ҳам, сайловга одам тўплаган ҳам, мактабни тозалаган ҳам, тарбияга қараган ҳам ўқитувчи”, деб ёзади у. 

Юқоридаги фикрларда жон борлиги бир неча бор исботини топди. Хусусан, ижтимоий тармоқларда Тошкент вилоятида мактаб  ўқувчилари “Open budget” учун овоз тўплаш мақсадида уйидан пул олиб келишга жўнатиб юборилгани ҳақидаги хабарлар тарқалди. Маълум бўлишича, тумандаги 17-мактабнинг ўқувчилари мактабга киритилмай, “Open budget”га овоз йиғишда фойдаланиш учун SIM-карта сотиб олиш мақсадида 10 минг сўмдан 20 минг сўмгача пул олиб келишлари тайинланиб, уйларига кетказиб юборилган. 

Бу биргина ҳолат эмас. Собиқ депутат Расул Кушербоев унга келган мурожаатлардан бир нечтасида мактаб директорлари ўқитувчиларни лойиҳалар учун овоз йиғишга мажбурлаётгани ва бундай мурожаатларнинг бир нечтаси Наманган вилоятининг Уйчи тумани, Наманган шаҳри, Андижоннинг Андижон, Шаҳрихон, Олтинкўл, Фарғонанинг Риштон, Қува туманларидан келганини ёзган.

Яна бир ҳолатда эса Навоийдаги мактаблардан бирида директор ўқитувчиларни овоз тўплашга мажбурлаб, босим ўтказгани, агарда мактаб учун электрон доска сотиб олиш бўйича ташаббуси ғолиб бўлмаса, уларнинг “қонини ичишини” айтиб, таҳдид қилгани маълум бўлди.

Telegram'даги “Файзбоғ” (Темурмалик) канали маъмурлари ҳам бу муаммога эътибор қаратган. 

“Ўқитувчилар бизнинг ҳимоямизда, мана қонун ҳам қабул қилдик, биз сизларни севамиз, деган пафосларга тўла гапларни гапиргунча барчага ва айниқса, ўқитувчиларга реал кейс кўрсатиб беринглар. Қани, кимни ҳимоя қилдингиз ва келажакда қандай ҳимоя қила оласиз, шундан гапиринг”, дейилади каналга жойланган постда.

Баъзи ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари эса ўқитувчи ва шифокорларни ортиқча оворагарчиликлардан халос қилиш учун мактаб, боғча ва тиббиёт муассасаларини таъмирлаш лойиҳаларини овозга қўймасликни таклиф қилмоқда. 

Журналист Ғайрат Йўлдош муаммони ечиш учун доимий рўйхатда турмайдиган ҳудуд лойиҳалари учун овоз бериш имкониятини чеклаш кераклигини айтган. 

Тармоқ фаолларидан бири, журналист ва филолог Шаҳноза Соатова лойиҳаларга овоз бериш эвазига одамларга тарқатилаётган пул ва маҳсулотларнинг харажатларини ким қоплашига қизиққан.

Яна бир фойдаланувчи эса акасининг чироқчилик курсдоши Россияда ишлаётган ва яхшироқ лавозимдаги танишлари билан боғланиб, ўзига пул ташлатгани, бу пулга икки одамни ёллаб, бирини Сурхондарёга, бошқасини Тошкентга овоз тўплаш учун юборишларини, шу тарзда, кўча, масжид, мактаблар таъмирлангани, сув муаммоси ҳал бўлгани ҳақида ёзган. 

Худди шу каби яна бир фойдаланувчи икки бор 4000 та овоз билан ғолиб бўлишгани, бунда фақат автомобилга ҳамда 2 нафар операторга жами 2-3 миллион сўм атрофида пул сарфланганини айтган.

“Ёшлар бирикиб, бирдамликда ишлаб, 3,5 километр йўл асфальт бўлди. Унгача фаоллар Ленин давридан буён асфальт учун катталар олдига қатнаб, ҳеч нарсага эришишмаган”, деб ёзади у. 

Журналист Инобат Аҳатова эса қишлоғида тадбиркорлар овоз йиғишни ташкиллаштираётган талабаларнинг шартнома тўловини тўлаб бераётганини таъкидлаган. 

Кўриниб турибдики, ҳудудларда аҳолини қийновчи муаммоларни ҳал қилиш учун интилиш одамларнинг бирлашувига, жамиятнинг янада фаоллашишига хизмат қиляпти. Бироқ овоз бериш эвазига турли нарсалар таклиф қилинаётгани баъзи шубҳаларни ҳам келтириб чиқармоқда. 

Масалан, тадбиркор Бектош Хатамов ўз Telegram каналида эълон қилган постда шундай дейилади:

“Open budget” бўйича ёзган постимдан кейин жуда кўпчилик одам менга ёзишди. Эринмасдан шу масалани ичига кириб чиқишга қарор қилдим. 

Диққат савол: сиз ҳам кўзингиз тушган бўлса керак, одам гавжум жойларда бир тўда вилоятдан келган болалар битта овозга битта кола, пепси ёки бошқа ичимлик тарқатишмоқда. Шу пепси, колалар кимнинг чўнтагидан кетмоқда?

Мен биринчи яхши гумонда бўлиб буни ўша маҳалла аҳли, раислари ташкиллаштириб бу маблағларни аҳолидан йиғиб, халқ бирлашиб шу ишга қўл уришган деб ўйлабман.

Йўқ, мен нодон жуда адашган эканман, бу ҳеч қанақа маҳалла ёки халқнинг бирлашувидан олинган пул эмас экан. Бу ўша ҳудуддаги қурувчи ташкилот, бошқача қилиб айтганда “фирмачи” ҳомийлигида қилинар экан. 

“Фирмачи”га бюджетдан пул ўтказиб берилади, у ўша объектни ютиш учун қанчадир маблағ сарфлаб, одамларга текинга кола тарқатади. Қарабсизки, битта қурилиш объекти бор, энди колага кетган пулларни чиқариш учун объектни сифатсизроқ қилиб топшириб олса, марра уники. 

Хуллас, ўртоқлар, биз одам бўлмас эканмиз, жамият давлатни алдайди, давлат жамиятни алдайди, хуллас ҳаммамиз битта катта ёлғончилар жамиятида бир-биримизни алдаб юраверамиз”, деб куйиниб ёзади у.

Умуман олганда, бу каби ҳолатларга барчамиз ўз ҳаётимизда дуч келганимиз аниқ. Таниш-билиш, қариндошлар, яқинлар орасида “овоз бериб юбор” деб илтимос қилганларга кунда бўлмаса ҳам кунора дуч келдик. Бундан жабрланганлар фақатгина ўқитувчилар эмас, уларнинг сафида шифокорлар ҳам бўлгани қулоғимизга чалинди. Оқ халат соҳиблари мажбуран овоз йиғиш билан банд бўлар экан, коридорда уларнинг кўригига келганларнинг навбати турнақатор бўлгани ачинарли ҳол. Ахир, шифокорлар учун беморга ёрдам кўрсатиш уларнинг биринчи рақамли бурчи эмасми?!

Албатта, бу жараёнларга мутасаддилар ҳам жим қараб тургани йўқ. “Катталар” орасида “Open budget” лойиҳаси билан боғлиқ воқеаларга фикр билдирганлар бўлди. Хусусан, ижтимоий тармоқлар орқали баъзи мактаб ўқитувчиларига лойиҳада овоз йиғиш учун мажбурий топшириқ берилаётгани юзасидан Ўзбекистон Республикаси Мактабгача ва мактаб таълими вазири Ҳилола Умарова изоҳ бериб, ушбу вазият вазирлик томонидан жиддий ўрганилаётганини маълум қилди. Шунингдек, у педагог ходимларни мажбурий меҳнатга жалб этиш жиноий жавобгарликка тортилишга сабаб бўлишини ҳам эслатган.

Кейинроқ, 24 март куни ижтимоий тармоқларда Сурхондарё вилояти Ангор туманидаги 36-мактаб ўқитувчилари “Open budget”га овоз йиғишга мажбурлангани акс этган видео тарқалганди. Бош прокуратура мазкур ҳолат Сурхондарё вилояти прокуратураси томонидан ўрганилаётганини маълум қилган эди. 

Бундан ташқари, 25 март куни Иқтисодиёт ва молия вазирлиги матбуот хизмати “Open budget”га овоз беришда Face-ID ёрдамида идентификация қилиш механизмини жорий этиш амалиёти кўриб чиқилаётганини эълон қилганди. Кейинчалик вазир Шерзод Қудбиев видеомурожаат билан чиқиб, ушбу янгиликни рад этди.

Бироқ юқорида қайд этилган ўрганишлар натижаси қандай тугагани, кимлар жавобгарликка тортилгани ҳақида ҳеч ким лом-мим демади.

Хуллас, минглаб танқидларга учраган лойиҳанинг навбатдаги босқичи ниҳоят ўз якунига етди. Ғолиблар эълон қилинди. Кимдир зуғумлари иш берганидан хурсанд бўлса, яна кимдир шунча куйиб-пишгани бекор кетганига ачинаётгани табиий. Айбсиз айбдор бўлиб қолганлар ҳам кўп бўлса керак…

Айни пайтда бизни бошқа масала ўйлантиряпти. Хўш, бу томоша яна қанча вақт давом этади? Наҳотки, уни шармандали ҳолатларсиз, тартиббузарликларсиз ўтказиш мумкин эмас? Унинг навбатдаги босқичи қачон бўлади? Бу сафар кимлар мажбурий меҳнат – овоз йиғишга жалб этилади? Наҳотки, лойиҳани тиланчилик билан эмас, ҳақиқатда ташаббус билан амалга оширишнинг иложи бўлмаса?!

Нодиржон Мадаминов