Мустақилликка ўттиз йил тўлибди ҳамки, рус тили от устида

Балки эшитган чиқарсиз, 1958-59 йил ичида – бир йилнинг нари-берисида Озарбайжоннинг барча биринчи раҳбарлари ишдан олиб ташланган. Бунга нима сабаб бўлганини биласизми? 

Гап шундаки, Озарбайжоннинг 1937 йилда қабул қилинган Конституциясига орадан йигирма йилча вақт ўтиб, 1956 йил 21 августда “Озар тили – давлат тилидир”, деган модда киритилди. Шундан сўнг Баку раҳбарияти барча корхона ва ташкилотлардан давлат тилида ишлашга ўтишни талаб қилди. Барча иш қоғозлари озар тилига ўтказа бошланди.

СССР раҳбари Н.С.Хрушчёвнинг миллатчиликка берилиш ҳақидаги айбловига Озарбайжон Компартияси Марказқўмининг биринчи котиби Имом Мустафоев кескин жавоб қайтарди: “СССР Конституциясига кўра, Озарбайжон – совет социалистик давлати. Модомики давлатми, унинг давлат тили ҳам бўлиши шарт. Давлат тили мавжуд экан, уни қўллаш лозим”.

Озар тилини билмайдиган раҳбарлар алмаштирилди. Раҳбар лавозимини эгаллаган, аммо озар тилидан бехабар руслар, арманилар ўрнига Имом Мустафоев даврида миллий кадрлар қўйила бошлади.

Республика Олий Совети Президиумининг раиси, отоқли ёзувчи Мирза Иброҳимов кадрлар танлашнинг асосий принципини шундай изоҳлаган эди:

— Ҳозир йигирманчи йиллар эмас. Энди бизда давлат тилини билмайдиганларни алмаштириш учун миллий кадрлар етарли. 

Иброҳимов барча озар бўлмаганларга тил ўрганиш учун ярим йил муҳлат беришни таклиф қилди. Ким ўрганиб олса, марҳамат – лавозимида қолади. Республика Олий Совети президиумининг йиғилишида “врачларнинг ярми рус тилли одамлар-ку, уларни нима қиламиз?” дея савол беришганида, Мирза Иброҳимов:

— Руслар ҳам бизнинг ўттиз беш йил аввалги ҳолимизга тушиб кўришсин, ёдингиздами, ўшанда касаллик варақамизни ҳам русча тўлдиришар эди, – деб жавоб берди.

Талабалар билан учрашиб суҳбатлашаркан, Республика Олий Совети Президиумининг раиси Иброҳимов уларга шундай деди:

— Озар тилини билмайдиган, ёки билса ҳам, она тилида гапирмайдиган зиёли – зиёли эмас, у муртад, аблаҳ, сотқин одамдир!

Жумҳурраиснинг бу сўзлари гулдурос қарсаклар билан кутиб олинди.

Бу муаммони Озарбайжон Компартияси Марказқўмининг идеология масалалари бўйича котиби Абдулла Байрамов Марказқўмнинг 1957 йил 16 мартда бўлиб ўтган Бюро йиғилишида сал юмшоқ тарзда шундай баён қилди:

“Мени бир вазият жуда ташвишлантиради: агар биз ҳеч бир чора кўрмай ўлтира берсак, 10-15 йил, боринг ана, 50 йил вақт ўтганидан кейин пойтахт Баку республикамизнинг бошқа қисмларидан батамом узилади, бу шаҳарда одамлар бир тилда, юртимизнинг бошқа қисмларида эса бошқа тилда гапиришга ўтилади... Тўғри, Бакуда зиёлиларнинг мутлақ кўпчилиги яшайди, уларга эргашиб, ишчилар ҳам фарзандларини рус тилли мактабларга қўйишяпти. Шунинг касрига, йилдан-йилга озар тилли мактаблар камайиб бораётир. Демак, бир кун келиб, Бакуда озар тилида мулоқот қиладиган одам қолмасдан, шаҳар қишлоқдан узилиши турган гап... Мен бу ўринда озар кишиси ўз она тилида телеграмма ёзиб, Келбажар туманида почтага топширса, ҳеч ким қабул қилмаганини айтиб ўтирмай...”

Ҳукумат топшириғига кўра, барча мажлис ва йиғилишлар давлат тилида ўтказиладиган бўлди, халқаро анжуманларгина бундан истисно эди. Бир гал маданият масалалари бўйича анжуманда композитор Қора Қораев рус тилида гапиргани боис, эшитадиганини эшитди.

Буларнинг бари СССР раҳбариятининг тоқатини тоқ қилди. 1958 йилда Озарбайжон Олий Совети Президиуми раиси Мирза Иброҳимов бу юксак лавозимдан “ўз илтимосига кўра, адабий ижод билан бафуржа шуғулланишига имкон яратиш учун” озод этилди. Ўша йилнинг ўзида Абдулла Байрамов, Олий Совет раиси Содиқ Раҳимов ҳам ишдан олинди.

1959 йилнинг 8 июлига келиб, Озарбайжон КП МҚнинг Биринчи секретари Имом Мустафоев миллатчиликда айбланиб, ишдан бўшатилди ва Марказқўм бюросидан чиқарилди,.

Гарчи республика раҳбарлари ишдан олинган бўлса ҳам, иттифоқдош республиканинг Олий Совети чиқарган қарорни бекор қилишга марказ журъат этолмади. Озар тили Республика Конституциясида давлат тили мақомини сақлаб қолди. Шундай қилиб, Озарбайжон ўз Конституциясида миллий тилига давлат тили мақомини берган учинчи ва охирги совет республикаси бўлди (Арманистон (1937) ва Грузия (1937)дан сўнг).

Бироқ бошқа иттифоқдош республикаларнинг конституцияларида давлат тили тўғрисида модда йўқ эди. Бундай модда СССР Конституциясида ҳам бўлмаган, бироқ ҳамма жойда рус тили шундай мақом тутар эди.

Аммо 1978 йил, янги Конституция қабул қилиниши арафасида совет раҳбарияти СССР Конституциясида, шунингдек барча иттифоқдош республикаларнинг Конституцияларида рус тилини давлат тили деб белгилашга қарор қилди. Бу – Озарбойжон, Арманистон ва Грузияда миллий тилларнинг давлат тили мақомини бекор қилиш дегани ҳам эди.

Унга жавобан, 1978 йил 14 апрелда ўн минглаб одамлар Тбилиси кўчаларига чиқди. Она тилини ҳимоя қилиш бўйича оммавий ҳаракатлар туфайли Грузия ССРда гуржи тили давлат тили мақомини сақлаб қолди. Ўша 1978 йилдан бери 14 апрель Грузияда расмий байрам сифатида нишонланади.

1978 йилнинг ўзида Озарбайжонда ҳам талабалар республика раҳбариятининг эълон этилмаган розилигига таяниб, Мирза Фатали Охундов ҳайкали пойида давлат тилини ҳимоя қилиш учун уюштирилган митингга тўпланишди. СССР раҳбарияти вазиятни кескинлаштирмасликка қарор қилди ва тил сиёсати борасидаги машъум режасидан воз кечди. Озар тилининг давлат тили мақоми сақлаб қолинди. 

Шундай қилиб, гуржи ва арман тили давлат тили бўлганига бу йил 84 йил, озар тили мақомига эса 65 йил тўлади. Улар СССР исканжасида туриб ҳам она тилининг мақомини асло бой бермаган, чунки бу юртларда тили, миллатининг ори учун курашадиган ва мансаб-мартабасини она халқи манфаатидан устун кўрмаган одамлар раҳбар бўлишган эди...

Тил сиёсатини белгилаш ва юритишда мамлакат раҳбарларининг фидойилиги, сиёсий иродаси ҳал қилувчи ўрин тутишига мисол бу. Зеро халқнинг қорнини тўйғазиш, унинг хавфсизлиги учун ҳаракат қилишдан ташқари, миллатни уюштириш, унинг келажакда ҳам алоҳида бир халқ бўлиб қолиши ғамини ейиш ҳам давлатнинг энг муҳим вазифаларидан.

Озарбайжон халқининг тарихида бундан олтмиш олти йил аввал бўлиб ўтган бу гапларни мен нима учун келтиряпман? Гап шундаки...

Бир манбада “ҳар бир миллий тил бир давлат тузиш салоҳиятига эга, аммо ҳеч бир давлат биронта тилни ярата олмайди”, деган гапни ўқиган эдим. Дарҳақиқат, тил – миллатнинг ўзаги, қон томири, жон томири. Тил бўлмаса, миллат йўқ, миллатсиз эса мамлакат ҳам йўқ. Бундан маълум бўладики, бугунги Ўзбекистон давлатининг, Ўзбекистон мамлакатининг негизида ўзбек тили турар экан. 

Кейинги йилларда она тилимизнинг мавқеини юксалтириш, уни чинакам давлат тилига айлантириш учун кураш кучайди. Ҳукумат таркибида Давлат тилини ривожлантириш департаменти очилди, йирик ташкилот ва идораларда раҳбарнинг тил масалалари бўйича маслаҳатчилари иш бошлади.

Бироқ очиқ тан олиб айтсак, она тилимизни давлат тилига айлантириш осон кечаётгани йўқ. Япония, Туркия, Германия ва ҳоказо давлатлардаги даражада тил муҳитини ярата олишимизга ҳали анча бор, кўплар эса давлат тили деганда идорадаги иш юритиш қоғозларини ўзбекчалаштириб қўйсак, масала ҳал бўлади, деган хаёлда (ҳолбуки, уни ҳам тўла жорий эта олганимизча йўқ). Давлат тили дегани – мамлакатдаги илм-фан, техника ва технология, тиббиёт ва банк ишини, барча ишлаб чиқариш жараёнларини шу тилда амалга ошириш (масалан, машина, мебель, дори-дармон, кийим-кечак... маҳсулотларини ўзбек тилида ёзилган технология асосида тайёрлаш) демак. Ана шунга эришмасак, давлат тили тўғрисидаги қонун қоғозда қола беради, амалда яна рус тили тахт устида. 

Ўзбек тили давлат тили деб эълон қилинганига ўттиз йилдан ошибди. Шунча вақт ичида нималарга эришилди, ким айтиб беради? Бу қонунни рўёбга чиқаришга масъул бирон маҳкама бор эдими?

Афсус, йўқ эди.

Эсласангиз, бундан ярим аср илгари ҳам Ўзбекистонда она тили масаласи зиёлиларнинг дарди бўлган. Фидойи ижодкорлар (кавказлик ҳамкасбларидан ўрганиб бўлса-да) тилимизни соф ҳолда асраш, нутқимизни тузатиш учун шундай бир “ўйин” ташкил этишган: кимдир гапираётиб, русча сўз қўшса, шеригига ўн тийин жарима тўлар эди (Эркин Воҳидовнинг “Сўз латофати” китобида ҳам бу ҳангома баён этилган). Она тил учун курашнинг ибтидоси, ўйин-кулги тарзида бўлса ҳам, уни асраш сари интилиш эди бу. Лекин давлатнинг ўзи тил ривожи учун йўл очмаса, боягидай ҳазил-ҳузуллар билан иш битмас экан. Эллик йиллаб рус тилининг равнақи, уни ўзбеклар турмушига зўр бериб тиқиштириш бутун мамлакат бўйича авж олдирилдими, энди унинг радди балоси ҳам шунча замонга чўзиладиган кўринади. 

Ўша даврдаги тил сиёсати қанақа бўлганини эсларсиз? Масалан, мен бирон заводга эмас, ўзбек тили ва адабиёти тадқиқ этиладиган Тил ва адабиёт институтига рус тилида ариза ёзиб ишга кирганман, ундан кейинги ҳар ўзгариш ҳам меҳнат дафтарчамга шу тилда дарж этилган. Институтга раҳбарлик қилган олимлардан бирининг бутун фаолияти – келгусида тилларнинг ўзаро қўшилиб-уйғунлашиб кетишини “далиллаш”дан иборат бўлганди. Ўтган асрнинг олтмишинчи-саксонинчи йилларда рус тилини ўқитиш-ўргатиш юзасидан Бутуниттифоқ конференцияларининг аксари ҳам Тошкентда ўтказилар эди. Жумладан, 1975 йил 21-23 октябрда “Рус тилини ўрганиш ва уни мактабларда, ўрта ва олий ўқув юртларида ўқитиш тажрибаси” мавзуида Бутуниттифоқ конференциясида Республика раҳбари “Русский язык – язык взаимного общения и сотрудничества всех наций и народностей Советского Сою¬за” деган мавзуда докла¬д қилди. Тўрт йил ўтиб, Тошкентда рус тили масалалари юзасидан яна бир конференция бўлиб ўтди... 

Бу қадар интенсивликнинг сабаби шуки, Ўзбекистон ҳукумати Иттифоқ раҳбариятидан ҳар гал рус тили бўйича анжуманларни Тошкентда ўтказилишини сўраб олар, илтимос қондирилса, “юксак ишонч билдирилгани”ни мамнуният билан эълон қиларди. Рус тилини ривожлантириш Москванинг эмас, Тошкентнинг чекига тушгандай эди. “Ўзбек тили ва адабиёти” журналига муқобил равишда “Русский язык и литература в Узбекистане” деган журнали таъсис этилган, Фанлар академиясининг Тил ва адабиёт институти, моҳиятан – ўзбек тили ва адабиётини тадқиқ этиш муассасаси бўлса-да, унинг таркибида “Рус тили”, “Ўзбекистонда рус адабиёти” деган бўлимлар очилиб, бунинг касрига Туркий тилларни қиёсий ўрганиш бўлими, Адабий алоқалар бўлимлари ёпиб, штатлар ўшаларга олиб берилган эди. Академияда шундай бўлгач, Олий таълим министрлиги ҳам қараб турмади, Республика рус тили ва адабиёти педагогика институти (РПИРЯиЛ)ни очди. Қаранг, Ўзбекистонда талаба ўқийдиган ўзбек тили ва адабиёти институти йўқ, рус тили ва адабиёти институти эса бор эди. Бу ҳам кам кўринди чоғи, юзлаб ўзбек талабаларга квота берилди – Россиянинг Ставрополь, Таганрог каби ўнлаб шаҳарларида таълим олиб, рус филологияси  бўйича мутахассис бўлиб қайтишди. 

Ўзбекистон жадал ўрислашишга қадам қўйди. 

Мана, қўлимизда Фанлар академияси чоп этадиган “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар – Общественные науки в Узбекистане” журналининг 1979 йилги 6-сони. Унда 5 та мақола, 4 та илмий ахборот, “Историография” рукнида бир мақола ва “Критика и библиография” рукнида яна бир чиқиш бор – жами 11 публикация. Айримлари икки киши томонидан ёзилган, муаллифлар сони шунинг учун 14 та. Ана шу 14 олимнинг 10 нафари – ўзбек. Бироқ мазкур журналда биронта ҳам ўзбекча мақола йўқ, нашр бошдан-оёқ рус тилида. Улуғ оғаларига “содиқ” олимлар, ўзи ўзбек бўлатуриб, ўзбек тили ва адабиётини, тарихи ва этнографиясини рус тилида тадқиқ этишган. Уёғини сўрасангиз, ҳатто ўзбек шевалари ҳам рус тилида “ўрганилиб”, диссертациялар ёзилар ва ёқланар, монографиялар рус тилида чиқариларди.

Булар ўтмишда қолди-ку, дерсиз. Йўқ. Ўтмишда қолсайди, бу гапларни ёзиб, қоғоз қоралаб ўтирмаган бўлардик. Бизда ҳали-ҳамон – Ўзбекистон мустақил давлат деб эълон қилинганига ўттиз йил тўлибди ҳамки, рус тили от устида. Ўзбек тилининг давлат тили экани ҳақида қонун борлигини эса юз андиша, юз эҳтиёткорлик, минг чўчишу ҳадиксираш билан бир-биримизга уқтирган, алланималарни далиллаган бўламиз, холос. Аммо... ана шу қонунни, қолаверса, “давлат тилини ривожлантириш” учун юз нафарча ходимни турли катта-кичик корхонаю ташкилотга “маслаҳатчи” қилиб ишга олишни демасак, асосли бир қадам ташландими ўзи? Билганлар бўлса, айтсин.

Менинг билганим шуки, икки йилча аввалги бир можаро – уйида бола-чақаси билан ўрисча гаплашадиган 18 нафар “узбек”нинг ижтимоий тармоқлардаги хархашаси тиниб-тинчимай туриб, миллиардер Алишер Усмонов Ўзбекистонда рус тили мавқеини кескин кўтаришга бел боғлаб, бунинг учун беш миллион доллар (50 миллиард сўм) иона қилди. Россиядан етиб келадиган, “рус тилини янада чуқур” ўргатадиган рус муаллимларининг насибаси-да. Аммо у одам, ё бошқа қайсидир ўзбек бойваччаси, ўз она тилининг равнақи учун ақалли бирон сўм атаганини эшитганмисиз? 

Она тилимиз, миллий руҳимизни юксалтириш йўлида ҳеч иш қилинмаяпти, десак, бизни айблайдиган ҳушёрлар дарров топилади. Радди бало учун, қилинаётган ишлардан ҳам айтиб кетайлик. Чунончи, 9 февраль арафасида неча вазиру вузаро, амиру умаро катта бошларини кичик қилиб, Навоийдан бир байт (икки сатр) шеърни узиб-бузиб, бир амаллаб ғўлдираб ўқиб, кейинги байтни фалону пистон арбобдан эшитасиз, дея оширишди. Бу томоша ТВда, ижтимоий тармоқларда улкан ютуқ сифатида неча кун такрор-такрор кўрсатилди. Чўқиб ошириш замонавий тилда “флеш-моб” дейилар экан. Навоийнинг шеърлари улоқ қилинишига ҳам етиб келибмиз-да энди! 

Биз, тафаккур мустақил бўлмагунича чин мустақил бўлолмаймиз, деган гапни яхши кўрамиз, шуни бир-биримизга уқтириб чарчамаймиз. Дуруст, аммо тафаккур... тил орқали бўлади-ку? Давлат идоралари – давлат тили қонунини рўёбга чиқариши керак бўлган муассасаларнинг ўзи рус тилида иш юритса, ўзбек тафаккури қандай мустақил бўла олади, шуни тушунолмайман. 

Тил учун кураш – мустақиллик учун курашдир, унинг ибтидосидир. Тил мустақил бўлмагунча (қонун қоғозида эмас, амалда ҳам давлат тили бўлмагунича) мамлакатнинг мустақиллиги ҳақидаги гап фақат декларация, янада тўғрироғи, декорация бўлиб қолаверади. Туркия раҳбари Эрдўғон, мамлакатни аввало тил, кейин эса армия ҳимоя қилади, деяркан, бу рост гап. 

Ўзга бир халқнинг тилида иш юритиш уёқда турсин, қайси алифбода ёзсангиз, ўша тилнинг руҳи миллий ахборот майдонни қамраб олиши ҳам тайин. Биз кириллчани тарк этароқ, дунёга рус ахборот олами орқали назар ташлашдан воз кечяпмиз, аммо ўша оннинг ўзида лотин ёзувини энг “компьютербоп” дея алқаб-алқаб, энди амирконча бўйинтуруққа бошимизни тутиб беришга шайланаётибмиз (ҳозирча сезилмай тургани – бу йўқ дегани эмас). Аслида, тафаккури мустақил, менталитети мустаҳкам, қуллигига қувонмайдиган ҳар бир халқнинг ўз она тилига мос, ўзи кашф этган, ўз тафаккур тарзини ифода этадиган алифбоси бўлишини сиз яхши биласиз.

Зуҳриддин Исомиддинов,
Филология фанлари номзоди