MI5 совет жосуслари ҳақидаги янги ҳужжатларни ошкор қилди

Буюк Британия Миллий архиви сайтида биринчи марта MI5 томонидан махфийликдан чиқарилган янги ҳужжатлар эълон қилинди. Хусусан, улардан маълум бўлишича, марҳум қиролича Елизавета II'га тўққиз йил давомида унинг бадиий коллекцияси куратори Энтони Блант СССР фойдасига жосуслик қилганини тан олгани айтилмаган. У Британия разведкаси ва дипломатик доираларида юқори лавозимларни эгаллаган совет агентлари гуруҳидан иборат Кембриж бешлигидан бири эди. Бундан ташқари, ушбу махфий ҳужжатлар жосуслик квинтетининг яна бир аъзоси – Гарольд Ким Филбининг тўлиқ таржимаи ҳолига ойдинлик киритади.

Елизавета II даврида Қироллик санъати коллекциясини бошқарган санъатшунос Энтони Блант 1964 йилда 1930 йиллардан бери Совет разведкаси учун ишлаганини тан олди. Бироқ қироличага бу ҳақда 1973 йилгача расман хабар берилмаган. Махфий ҳужжатларга кўра, у жуда хотиржам ва ҳайратланмасдан муносабат билдирган.

Буюк Британия Миллий архиви Лондондаги йирик кўргазма олдидан Кембриж бешлиги – СССР учун ишлаган британиялик коммунистлар иши бўйича янги ҳужжатларни чоп этди.

“Кембриж бешлиги” Иккинчи жаҳон уруши ва совуқ уруш даврида Британия разведкаси ва дипломатик доираларида юқори лавозимларни эгаллаган совет агентларидир. Беш киши – Энтони Блант, Гай Бёрджесс, Дональд Маклейн, Гарольд Ким Филби ва Жон Кернкросс Кембрижда таҳсил олган ва 1930 йилларда СССР учун ишлаган Арнольд Дейч томонидан ишга олинган.

MI5 1951 йилда Маклейн ва Бёрджесснинг хиёнатидан хабардор бўлган. Улар Буюк Британияда фош этилишидан олдин СССРга қочиб кетган.

Филби ва Блант ҳақида шубҳалар бир вақтнинг ўзида пайдо бўлди. 1955 йилда Филби барча жосуслик гумонларидан тозаланди. У 1950 йилларнинг охирида Яқин Шарқда журналист бўлиб ишлаган ва 1963 йилда Москва фойдасига жосуслик қилган собиқ ҳамкасбига тан берган. Ўша йили у Совет Иттифоқига қочиб кетди.

Кернкросс, Блант сингари, 1964 йилда Москвага ишлашини тан олди. Иккаласи ҳам айбига иқрор бўлиши эвазига жиноий жавобгарликка тортилмади.

Британиянинг бошқа давлат идораларидан фарқли ўлароқ, MI5 қачон ва қандай ҳужжатлар оммага тақдим этилишини танлаш ҳуқуқига эга ва уларни қисман таҳрир қилади. Миллий архив вақти-вақти билан совет жосуслари ҳақидаги ҳикояга янги тафсилотларни қўшадиган махфий ҳужжатларни эълон қилади.

Қироличанинг санъатшуноси Энтони Блант

Санъатшунос Энтони Блант Иккинчи Жаҳон уруши пайтида MI5 учун ишлаган ва 1945 йилда қирол (ва кейин қиролича) расмлари бўйича инспектор бўлди. У 1972 йилгача қироллик коллекцияси учун масъул эди. 1978 йилгача эса у қироллик коллекциясининг маслаҳатчиси бўлиб қолди.

У биринчи марта 1951 йилда Гай Бёрджесс ва Дональд Маклейн СССРга қочиб кетганидан кейин Москвага ишлаганликда гумон қилинган. Блант 1930 йиллардан бери Бёрджесснинг яқин дўсти эди, улар иккаласи ҳам Кембрижда ўқиётган эди. Кембриж бешлигининг икки аъзоси қочиб кетганидан сўнг, Блант Махфий хизмат томонидан 11 марта сўроқ қилинган, аммо у ҳар сафар жосуслик айбловларини рад этган.

Аммо 1963 йилда америкалик Майкл Стрит Федерал қидирув бюросига Блант шахсан уни Совет агенти сифатида ёллаганини айтди. Кўп ўтмай, 1964 йилнинг апрель ойида MI5 сўроқчиси Артур Мартин Блантга жиноий жавобгарликка тортилмаслигига ваъда берди ва у Москвага ишлашини тан олди. Бироқ, Мартинда Блант баъзи маълумотларни яширган деган таассурот қолдирди.

Блантнинг эътирофи биринчи марта Миллий архив томонидан нашр этилган. Унда у нафақат Иккинчи жаҳон уруши пайтида СССР учун ишлагани, балки Совет разведкаси билан алоқани давом эттиргани ҳақида ҳам гапирди. Блант, хусусан, Бёрджесс ва Маклейн қочиб кетганидан сўнг, Питер исмли рус уни қочишга кўндирганини тан олди, лекин Блант рад этди ва ҳужжатлардан келиб чиққан ҳолда, у КГБдаги ходимидан қасос олишдан қўрқди.

Тан олишига қарамай, Блант СССР учун ишлаётганини MI5'дан ташқарида фақат бир нечта одам биларди. Қиролича Елизавета II сарой санъатшуносининг хиёнати ҳақида маълумотга эга эмас эди. Унинг шахсий котиби 1972 йилда бу маълумотлар фақат “қироличанинг ташвишини кучайтириши” ва “у [Блант] ҳақида ҳеч нарса қилиш мумкин эмаслигини” айтди.

1973 йилда Блант саратон касаллигига чалингани маълум бўлди. Айримлар журналистлар унинг ўтмишини текширишни бошлашидан қўрқиб, қироличага Блантнинг жосуслиги ҳақида гапириб берди.

Бироқ, жамоатчилик унинг хиёнати ҳақида фақат 1979 йилда билиб олди. Буюк Британиянинг ўша пайтдаги Бош вазири Маргарет Тэтчер парламентда “Кембриж бешлиги” ҳақида гапирган.

Кўп ўтмай, Блант рицарлик унвонидан маҳрум қилинди. У 1983 йилда 75 ёшида вафот этди. 

Гарольд “Ким” Филби ҳақида янги маълумотлар

“Кембриж бешлиги”нинг энг ҳаяжонли ҳикояси, эҳтимол, икки томонлама агент Гарольд “Ким” Филбининг ҳикоясидир. У МI6 ва бир вақтнинг ўзида Москвага ишлаган.

Филбининг эътирофи ҳақидаги матннинг бир қисми 2019 йилда ошкор қилинган. Янги ҳужжатлар унинг 1930 йилларда ишга олинишидан тортиб, 1963 йилдаги тан олишигача бўлган бутун фаолиятини ёритиб беради.

1963 йилда ўша пайтда Байрутда журналист бўлиб ишлаган Филби ўзининг эски дўсти ва разведка хизматидаги собиқ ҳамкасби Николас Эллиотт билан учрашди. Филби Эллиоттга СССР учун қилган ишларини тан олди. Дўстлар ўртасидаги суҳбатлар стенограммаси (Эллиотт улар учрашган квартирага ўрнатган) махфийликдан чиқарилган ҳужжатлар қаторига киради.

Филби Эллиоттга 1945 йилда Британияга қочишга уринган КГБ зобити Константин Волковни “топширганини” айтди. Ўша пайтда Филби МI6'да аксилразведка бошлиғи эди.

1945 йилнинг сентябрь ойида Волков Истанбулдаги Британия консуллигига келиб, 50 минг фунт стерлинг эвазига кўплаб махфий маълумотларни топширишни ва Буюк Британияга кўчиб ўтишни таклиф қилди. Хусусан, Волков Британия тузилмасидаги тўққиз совет агенти ҳақида гапириши керак эди, улардан етти нафари Ташқи ишлар вазирлигида, иккитаси МI6'да ишлаган. Бу Филбининг ўзини фош қилишни англатади.

Филби дарҳол КГБ ходимини шахсан огоҳлантирди ва Истанбулга учиб кетди. У келганида, Волков ва унинг рафиқаси аллақачон икки КГБ зобити ва шифокор томонидан ўғирлаб кетилган ва Болгарияга олиб кетилган. Уларнинг кейинги тақдири ҳақида ҳеч нарса маълум эмас.

МI6'га ҳисобот бериб, Филби Истанбулдан қайтгач, “Волков ўзига хиёнат қилди”, деб айтган.

“Ёки у, хотини ёки иккаласи ҳам ҳалокатли хатога йўл қўйган”, деб ёзган у ўз ҳисоботида.

1950 йилларда сўроқ пайтида Филби Волковнинг ғойиб бўлишига алоқадорлигини рад этди.

Эллиотт билан суҳбатда Филби ҳам Маклейнни Буюк Британия уни фош этмоқчилиги ҳақида огоҳлантирганини тан олди. У Бёрджессни огоҳлантириш билан юборди. Филби нафақат Маклейн, балки Бёрджесс ҳам СССРга қочиб кетганини билгач, жосус Эллиоттга бу унинг ҳаётидаги “энг ёмон дақиқалардан бири” бўлганини айтди.

Филби эски дўстига ишониб, унга иккита вариант – ўз жонига қасд қилиш ёки жиноий таъқиб қилиш ўртасида танлов қолганини айтди. Эллиотт унга тўлиқ иқрор бўлиш эвазига тўлиқ иммунитетни ваъда қилиш билан жавоб берди. Улар суҳбатлашишда ва ёзишмаларда давом этди ва Филби “бутун ҳақиқатни” гапираётганига ишонтирди.

Ҳақиқатда, албатта, бундай эмас эди. Шундай қилиб, Филби 1946 йилдан кейин КГБ билан алоқаси йўқлигини ёки Энтони Блант “руслар учун ишламаган ва ҳеч қачон ишламайди” деб даъво қилди.

Бир неча учрашувлардан сўнг Филби Эллиоттга муҳокамани давом эттиришга ваъда берди ва Байрутни тарк этди.

Бир неча кундан кейин, 1963 йил 23 январда Филби Москвага қочиб кетди.