Қойилмақом учлик: Минск гуруҳининг Қорабоғдаги вазифаси нима эди?

Тоғли Қорабоғ муаммоси сиёсат майдонида пайдо бўлганидан бери орадан ўттиз йилга яқин вақт ўтди. Музокаралар, учрашувлар, баҳс-мунозаралар ҳануз давом этмоқда. Ушбу можаро шу йилнинг сентябрь ойи охирида яна аланга олганда кўплаб давлатлар ташқи идоралари ва Президентлар масала Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Минск гуруҳи доирасида ҳал этилиши кераклигини айтиб, Озарбайжон ва Арманистонни музокаралар столига чақирди. Бироқ, Озарбайжон бунга кўнмади ва Минск гуруҳининг адолатига ишонмаслигини маълум қилди. 

Куни кеча Франция Республикаси Сенати мамлакат Ҳукуматига Тоғли Қорабоғ республикасини тан олиш тўғрисидаги резолюцияни юборгач, Озарбайжон тарафи ҳам тезкор чоралар кўрди. Мамлакат Миллий Мажлиси Ҳукуматга Францияни Минск гуруҳи ҳамраислигидан чиқариб юбориш таклифини киритиш бўйича ҳужжат юборди. 

Хўш, ЕХҲТнинг Минск гуруҳи ўзи қандай ташкилот? Уларнинг фаолияти нимадан иборат? Нима учун бутун дунёга хавф туғдириши мумкин бўлган Озарбайжон ва Арманистон ўртасидаги можарони ҳал этиш бу гуруҳга юкланган? Умуман, гуруҳ ўтган йилларда Жанубий Кавказда тинчлик ўрнатиш учун қандай саъй-ҳаракатларни амалга оширди? Булар ҳақида қуйида гаплашамиз.

Минск гуруҳи – Қорабоғ можаросини тинч йўл билан ҳал қилиш йўлларини излашга раҳбарлик қилаётган ЕХҲТга аъзо давлатлар гуруҳи. Минск гуруҳига Россия, АҚШ ва Франция ҳамраислик қилмоқда. Улардан ташқари Минск гуруҳига Беларусь, Германия, Италия, Туркия, Финляндия, Швеция ҳамда Озарбайжон ва Арманистон киради.

Қорабоғ можароси

Узоқ тарихий илдизларга эга бўлган озарлар ва арманлар ўртасидаги жамоалараро можаро Совет Арманистонини қайта қуриш йилларида (1987–1988), Арманистон ва Озарбайжонда миллий ҳаракатларнинг кескин кўтарилиши фонида янада кескин тус олди. 1988 йил охирига келиб, ҳар иккала республика аҳолисининг аксарияти ушбу можарода қатнашган ва бу аслида Тоғли Қорабоғнинг маҳаллий муаммосидан устун бўлган очиқ миллатлараро қарама-қаршиликка айланиб кетган.

Горбачёв бошлаган қайта қуриш сиёсати натижасида республикаларда мустақиллик ғоялари пайдо бўла бошлади. Шундай шароитда, 1988 йил 20 февраль куни Қорабоғ мухтор вилояти раҳбарлари вилоятни Арманистонга қўшилишини ёқлаб овоз берди. Уларнинг норозилигининг сабаби ҳудуд мактабларида арман тилидаги китобларнинг, телеканалларнинг йўқлиги эди. Шунингдек, улар ўша пайтдаги Озарбайжон раҳбариятини ҳудудни озарбайжонлаштириш сиёсатини олиб боришда айблади.

1991 йил 30 августда Озарбайжон мустақиллигини эълон қилди. 1991 йил 31 декабрда СССР тарқалгани эълон қилинди. Бу эса Арманистон ва Озарбайжон ўртасидаги муқаррар уруш йўлидаги тўсиқларни олиб ташлади. Бир ой олдин, 21 ноябрь куни Озарбайжон парламенти Қорабоғнинг мухтор мақомини бекор қилди ва пойтахт номини Хонкендига ўзгартирди. Бунга жавобан 10 декабрь куни Қорабоғда референдум ўтказилди, 1992 йил 6 январь куни эса минтақа мустақиллигини эълон қилди. Аммо бу республикани шу пайтгача ҳали ҳеч ким тан олмади. Ҳатто, Арманистон халқаро ҳамжамият босимидан қўрқиб бунга жазм қилмади.

Минск гуруҳининг пайдо бўлиши

СССР қулаши билан мустақилликни қўлга киритган Арманистон ва Озарбайжон 1992 йил 30 январда Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича кенгаш (1995 йил 1 январдан бошлаб – Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти ёки ЕХҲТ) ишига қўшилди. Бу эса ушбу халқаро ташкилотнинг Тоғли Қорабоғдаги можарони ҳал қилишнинг тинч йўлларини излаш билан шуғулланишига имконият яратди.

1992 йил 30-31 январь кунлари ЕХҲ ташқи ишлар вазирлари кенгаши Париж йиғилишида ўз маърузачиларини Қорабоғ можаро зонасига юбориш тўғрисида қарор қабул қилди. Ушбу миссия тугаганидан сўнг, 28 февраль куни ЕХҲ навбатдан ташқари йиғилишда можаро иштирокчиларидан зудлик билан ўт очишни тўхтатишни ва барча иштирокчилардан зиддиятли томонларга қурол этказиб беришга тақиқ қўйилишини талаб қилиб, профилактика марказига кўрсатма берди.

1992 йил 24 мартда ЕХҲ кенгашининг фавқулодда йиғилиши бўлиб ўтди (ташқи ишлар вазирларидан иборат), унда Қорабоғни тартибга солиш жараёнида ЕХҲ ҳаракатларини фаоллаштириш зарурлиги таъкидланди. ЕХҲ кенгашининг амалдаги раиси – Чехословакия Ташқи ишлар вазири Жири Диенстбируга самарали сулҳ тузиш ва тинчлик шартномасини ишлаб чиқиш форматини шакллантириш учун минтақага ташриф буюриш топширилди. Тоғли Қорабоғ бўйича конференцияни иложи борича тезроқ чақиришга қарор қилинди.

Кенгаш қарори билан унинг ишида Озарбайжон, Арманистон, Беларусь, Германия, Италия, Россия, АҚШ, Туркия, Франция, Чехия ва Словакия Федератив Республикаси ҳамда Швеция вакиллари иштирок этишлари, шунингдек, манфаатдор томонлар сифатида Тоғли Қорабоғнинг сайланган вакиллари қатнашиши белгилаб қўйилди. Конференцияни 1992 йил 21 июнда Минскда чақириш тўғрисида қарор қабул қилинди, МДҲ ташкил топганидан сўнг Минск унинг норасмий пойтахти деб эълон қилинди.

Бироқ, бир қатор ҳолатлар (Халқ фронти тарафдорлари томонидан Озарбайжонда вазиятнинг беқарорлашиши, Шушанинг Тоғли Қорабоғ қуролли кучлари назорати остига олиниши, шунингдек, Озарбайжон армиясининг 1992 йил июнь-июль ойларида урушда ғалаба қозониш умидини кучайтирган муваффақиятли ҳужуми) кенгашнинг бузилишига олиб келди.  Тинчлик ўрнатиш мақсадида вақтинчалик анжуманлар бошланди. Минск гуруҳининг биринчи йиғилиши 1992 йил 1 июнда Римда бўлиб ўтди. У ерда мавжуд бўлган тафовутларни бартараф этишга ва келажакдаги дунё учун керакли шартларни белгилашга ҳаракат қилинди. 1992 йил ёзида Римда шунга ўхшаш бешта учрашув ташкил этилди . Аммо бу учрашувларда айтарли натижаларга эришилмади.

“Мадрид принциплари”

1992 йилдан 2005 йилгача бўлган даврда ЕХҲТ Минск гуруҳи зиддиятли томонларга музокаралар учун асос сифатида уч хил таклифларни тақдим этди, аммо бу ўзаро мақбул келишувга олиб келмади. Лекин вазиятни кўп йиллар давомида музлатиб қўйишга имкон берди.

Фақат 1997 йилда зиддиятли томонларга келишувнинг иккита варианти таклиф қилинди – пакет ва босқичма-босқич. Улардан биринчисини Озарбайжон рад этди, иккинчисини тан олинмаган Тоғли Қорабоғ. Бундан ташқари, Арманистоннинг ушбу келишув вариантига рози бўлиши мамлакатда ҳокимият ўзгаришига сабаб бўлди. Медиаторлар келишув бўйича янги таклифни юборишга шошилдилар ва бу Озарбайжон томонидан рад этилгач, музокаралар жараёни боши берк кўчага кириб қолди. Шу вақт ичида ЕХҲТнинг Минск гуруҳи фақат битта функцияни бажаришга муваффақ бўлди, яъни инқирозни тинч йўл билан ҳал қилиш бўйича музокаралар учун доимий форум яратди.

Томонлар ўртасида келишувга эришишга яна бир уриниш 2001 йилда Ки-Уэстда (АҚШ) бўлиб ўтган учрашув эди. Арманистон Президенти Роберт Кочариан ва Озарбайжон Президенти Ҳайдар Алиев муҳокама қилган таклифлар тўплами ҳеч қачон оммага ошкор қилинмаган. Ки-Уэстдан кейин музокараларда узоқ танаффус бўлди. Президентлик сайловлари 2003 йилда Арманистонда ҳам, Озарбайжонда ҳам ўтказилиши керак эди. Сайловлардан сўнг Минск гуруҳи яна ўз ҳаракатларини кучайтирди.

2005 йилдан бошлаб, келишувнинг асосий тамойиллари тўғрисида олдиндан келишиб олиниши керак бўлган тўртинчи “аралаш” режаси муҳокамага чиқарилди. Кейинчалик “Мадрид” деб номланган низоларни ҳал қилиш тамойилларининг дастлабки версияси 2007 йил ноябрь ойида Мадридда зиддиятли томонлар иштирокида ўтказилди.

2008 йил 14 мартда БМТ Бош Ассамблеяси 39 та маъқулловчи, 7 та қарши ва 100 та бетараф қолиш овози билан барча арман кучларини Озарбайжон Республикасининг босиб олинган ҳудудларидан зудлик билан, тўлиқ ва сўзсиз олиб чиқиб кетишни талаб қиладиган резолюция қабул қилди. Минск гуруҳининг ҳамраиси бўлган мамлакатлар (АҚШ, Россия, Франция) ушбу қарорнинг қабул қилинишига қарши чиқди. Чунки уларнинг фикрига кўра, бу бир томонлама қарор эди. Шундай бўлса-да, иштирокчилар ушбу ҳужжатга овоз берганларига қарамай, Озарбайжоннинг ҳудудий яхлитлигини қўллаб-қувватлашларини таъкидладилар.

2009 йил 10 июлда ЕХҲТ Минск гуруҳи раислари Италиянинг Аквила шаҳрида қилган баёнотида “Мадрид принциплари”нинг янгиланган версиясининг асосий қоидалари эълон қилинди.

АҚШ, Франция ва Россия 2007 йил ноябрь ойида Мадридда Арманистон ва Озарбайжонга келишув асосий тамойилларининг дастлабки версиясини тақдим этди. Асосий тамойиллар Хельсинки якуний актининг куч ишлатмаслик, ҳудудий яхлитлик, тенглик ва ўз тақдирини ўзи белгилаш тўғрисидаги принципларига асосланган оқилона муросани акс эттиради. Ушбу принципларга, жумладан, қуйидагилар киради:

•  Тоғли Қорабоғ атрофидаги ҳудудларни Озарбайжон назорати остига қайтариш;

•  Тоғли Қорабоғга унинг хавфсизлиги ва ўзини ўзи бошқариш кафолати бўлган вақтинчалик мақом бериш;

•  Арманистон ва Тоғли Қорабоғ ўртасида коридор очилиши;

•  Келгусида Тоғли Қорабоғнинг қонуний мажбурий иродаси асосида якуний ҳуқуқий мақомини белгилаш;

•  Барча кўчирилганлар ва қочқинларнинг аввалги яшаш жойларига қайтиш ҳуқуқини таъминлаш;

•  Халқаро хавфсизлик кафолатлари, шу жумладан тинчликни сақлаш операцияси.

Минск гуруҳи ҳамраислари 2009 йил декабрь – 2010 йил январь ойларида “Мадрид принциплари” матнини Озарбайжон ва Арманистон Президентларига топширганидан сўнг, уларни ўрганиш ва баҳолаш бўйича бир неча ойлик жараён бошланди. Ҳар бир томон таклиф қилинган қадамларнинг фақат бир қисмидан мамнунлигини маълум қилди.

2016 йилги зиддиятга Минск гуруҳининг аралашуви

2016 йил апрель ойи бошида Тоғли Қорабоғдаги алоқа линиясида Озарбайжон ва Арманистон кучлари ўртасида қуролли тўқнашувлар бўлиб ўтди. Оқибатда ҳар икки томон кўп сонли талафотларга учради. Можарога Россиянинг фаол ҳарбий-дипломатик аралашуви туфайли барҳам берилди. Шу билан бирга, Минск гуруҳининг давом этаётган роли тўғрисида бир нечта оммавий баёнотлар қилинди.

Кейинчалик можаро зонасига ташриф буюрган Минск гуруҳи ҳамраислари Тоғли Қорабоғдаги низоларни ҳал қилишнинг асосий тамойиллари куч ишлатмаслик, одамларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи ва ҳудудий яхлитлик эканлигини айтдилар.

Янги тўқнашув

Озарбайжон-Арманистон чегарасидаги тўқнашувлар 2020 йил 12 июлдан қайтадан кескинлашишни бошлади. Шундан сўнг, Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев Арманистон Қуролли Кучларининг Қорабоғ ихтилофи туташув чизиғида тўпланаётганини таъкидлаб ўтди ва буни Ереваннинг урушга тайёрланиши, деб атади. 27 сентябрда Озарбайжон ва Арманистон ўртасида жанговар ҳаракатлар бошланиб кетди.

Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев Тоғли Қорабоғдаги вазият кескинлашиши муносабати билан мамлакатда қисман сафарбарлик бошланиши ҳақида эълон қилди. Шунингдек, Арманистон ҳам ҳарбий сафарбарлик эълон қилган. Деярли бир ой давомида томонлар ўртасида жиддий тўқнашувлар бўлиб ўтди. Туркия ва Афғонистон ушбу урушда Озарбайжонни қўллаб-қувватлашини маълум қилди.

Минск гуруҳи вакиллари – АҚШ, Россия ва Франция Президентлари – Дональд Трамп, Владимир Путин ва Эммануэль Макрон 2020 йилнинг 1 октябрь куни Тоғли Қорабоғда Арманистон ва Озарбайжон ўртасида бошланган қуролли тўқнашув бўйича қўшма баёнот билан чиқди. 

Президентлар Тоғли Қорабоғ можаросидаги қарама-қаршилик линиясида куч ишлатишнинг кенгашини қатъий қоралаган. Давлат раҳбари Арманистон ва Озарбайжон раҳбарларини зудлик билан Тоғли Қорабоғ бўйича музокараларни ҳеч қандай шартларсиз қайта бошлашга чақирди. 

9 ноябрь куни Арманистон Бош вазири Никол Пашинян Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев ва Россия Президенти Владимир Путин билан Тоғли Қорабоғда ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш тўғрисидаги баёнотн имзолаганини хабар қилди. Келишув асосида ҳудудга россиялик тинчликпарвар кучлар олиб кирилиши белгилаб қўйилди. Арманистон эса 20 ноябрга қадар Ағдам, Келбажар ва Лочин туманларини Озарбойжонга қайтариши белгиланди.  

Сўнгги келишув

10 ноябрь куни тонгда уч томонлама келишув матни Кремль расмий сайтида эълон қилинди.

Ундаги асосий бандлар қуйидагилар:

•  Арманистон ва Озарбайжон Қорабоғдаги ҳарбий ҳаракатларни бутунлай тўхтатади, ҳарбийлар ўзлари эгаллаган позицияларида қолишади;

•  ўт очишни тўхтатишга амал қилишни махсус тинчликпарвар марказ назорат қилади;

•  томонлар гаровдагиларни, асирларни ва қурбон бўлганларнинг жасадларини алмашишади;

•  Россиялик тинчликпарвар кучлари кейинроқ томонларнинг розилиги билан муддатни яна узайтириш шарти билан 5 йилга Қорабоғга киритилади, бу ҳарбийлар туташув чизиқларини ва қолдирилган йўлакларни қўриқлашади;

•  Шуша шаҳри Озарбайжон назорати остида қолдирилади;

•  Арманистон Озарбайжонга яна уч туман – Ағдам, Келбажар ва Лочин туманларини топширади;

•  тан олинмаган Тоғли Қорабоғ республикаси пойтахти Степанакерт (Хонкенди), Мардакерт (Агдера), Мартуни (Хўжавенд) ва Тоғли Қорабоғнинг озарбайжонликлар армияси кириб келмаган бошқа ҳудудлари арман кучлари назоратида қолдирилади;

•  Лочин туманида Қорабоғни Арманистон билан боғлаш учун эни 5 километр бўлган йўлак қолдирилади, бу ҳудудлар россиялик тинчликпарвар кучлари томонидан назорат қилинади;

•  Арманистон ҳам Озарбайжоннинг ғарбий ҳудудлари ва Нахичеван мухтор республикасини ўзаро боғлаш учун йўлак қолдиради, бу ҳудуд ҳам россиялик ҳарбийлар томонидан қўриқланади;

•  Тоғли Қорабоғга ва атрофдаги туманларга қочқинлар қайтарилиши ва аҳолининг қайта жойлаштирилиши БМТнинг тегишли комиссияси томонидан назорат қилинади;

•  келишув матнига кўра, минтақада тинчликка амал қилинишини таъминлашни россиялик ҳарбийлар ўз зиммасига олади, жами 1960 нафар ҳарбий, 90 та бронетранспортёр, 380 та автомобил ва махсус техникалар жойлаштирилади.

Тинчлик сулҳи эълон қилинганидан кейин Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев Қорабоғга турк тинчликпарварлари ҳам жойлаштирилиши ҳақида гапирди, аммо расмий келишув матнида бу ҳақда айтилмаган.

Туркия таъсири

Уруш якуни Туркиянинг Жанубий Кавказдаги позициясини мустаҳкамлади ва унинг Озарбайжонга таъсирини кенгайтирди. Туркия бу урушдан олган фойдалардан бири – Озарбайжон билан қуруқликда Арманистон ва Нахичевань орқали тўғридан тўғри транспорт алоқаси ўрнатилаётганидир.

Туркия бу зиддиятларда можарони ҳал қилувчи ролини бажармади. Москва ўз ҳарбийларини Қорабоғга киритди, Анқара эса фақатгина Озарбайжондаги мониторинг марказига бир неча зобитларини юбориши мумкин, холос. Туркиянинг Жанубий Кавказда муҳим ўйинчи бўлиш учун уриниши Россиянинг таъсир доираларига хавф солади.

Тоғли Қорабоғдаги сўнгги урушда Туркия амалда Озарбайжон томонида иштирок этди. Ғарб ва Россия ОАВлари Туркия Президенти Ражаб Эрдўғаннинг шахси ва унинг Туркияни турк дунёсининг етакчисига айлантириш режаларига жуда катта эътибор беришди, Буни Озарбайжон билан иттифоқсиз амалга ошириб бўлмасди. Шу сабабли, Ғарб ва Россия ОАВлари асосан, Туркия Президенти, унинг Адолат ва тараққиёт партиясидаги партиядошлари ва парламент коалициясидаги ҳамкасбларининг Қорабоғ можаросини ҳарбий йўл билан ҳал қилишда бир овоздан қўллаб-қувватланган шафқатсиз баёнотларига эътибор беришди. Натижада, баъзи таҳлилчилар Туркияда ҳокимият ўзгарганда Анқара ва Баку ўртасидаги иттифоқ заифлашади, ҳатто бутунлай қулайди, деган тахминларни билдиришди. Лекин Туркия мухолифати бу фикрларни рад этди.

Мамлакатнинг мухолиф Жумҳурият Халқ партиясининг етакчиси Камол Қиличдарўғли нафақат уруш пайтида Озарбайжонни қўллаб-қувватлади, балки Арманистонни озарбайжонларга қарши жиноятларда айблади. Шунингдек, Президент Илҳом Алиевга шахсий мактуб юборди. У мактубда Тоғли Қорабоғни қайтаришнинг дипломатик ва ҳарбий усулларини қўллаб-қувватлаган. 

Франция аралашуви

Минск гуруҳи аъзоларидан бири бўлган Франция можарони ҳал қилишда асосий ролни бажармаган бўлса-да, вазиятни кескин ўзгартириб юбориши мумкин бўлган баёнотлар билан чиқди. Жумладан, Франция Республикачилар партиясининг Сенатдаги гуруҳи раҳбар Бюно Ретайо Сенати Қорабоғ мустақиллигини тан олиш тўғрисидаги резолюцияни кўриб чиқишини маълум қилди. Қабул қилинган ҳужжат Минск гуруҳининг ҳамраиси ва БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзоси сифатида Франциянинг ниятлари ва объектив фаолияти тўғрисида жиддий саволлар туғдирди.

Шундан сўнг, Озарбайжон Франция парламентининг Сенати ишлаб чиққан ҳамда мамлакат Ҳукуматига Тоғли Қорабоғ мустақиллигини тан олишни тавсия қилувчи резолюцияни расмий ҳужжат деб ҳисобламаслигини эълон қилди. Арманистон Бош вазири Никол Пашинян ҳам ушбу резолюцияга муносабат билдириб, Франция Ҳукуматидан Тоғли Қорабоғни тан олишни сўраган.

Озарбайжон ушбу чақириққа жиддий ва кескин эътибор қаратди. Озарбайжон Республикаси Миллий Мажлиси мамлакат Ҳукуматига Францияни Минск гуруҳи ҳамраислигидан чиқариб юбориш бўйича Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотига мурожаат қилишни таклиф этди. Баёнотда, шунингдек, “Озарбайжон ва Франция ўртасидаги мавжуд сиёсий муносабатларни қайта кўриб чиқиш тўғрисида” ва “икки мамлакат ўртасидаги иқтисодий алоқаларни чуқур таҳлил қилиш ва тегишли чораларни кўриш тўғрисида” таклифлар мавжуд эди. 

26 ноябрь куни ўтган парламент мажлисидаги муҳокамалар давомида Франция Сенати томонидан қабул қилинган резолюцияда бир қатор депутатлар Озарбайжоннинг Париждаги элчисини маслаҳатлашув учун чақириб олиш, Франция парламентининг юқори палатаси билан барча алоқаларни узиш тўғрисида таклифлар ҳам билдиришган.

Шундай бўлишига қарамасдан, Франция ТИВ Тоғли Қорабоғ Республикасини тан олмаслигини маълум қилди. Франция ТИВ қўшимча қилишича, Франциянинг ЕХҲТ Минск гуруҳи раисдоши сифатидаги мажбурияти Қорабоғ низосини, шу жумладан, Тоғли Қорабоғнинг бўлғуси статуси ҳақидаги масала бўйича музокаралар йўли билан тартибга солишдан иборат, бу музокараларнинг натижасини эса олдиндан ва бир томонлама тартибда аниқлаштириб бўлмайди.

Умиджон Нозимжонов