Назарбоевга назар тегди. Отдан ҳам, эгардан ҳам тушган Элбоши ҳаётига назар

Бугун, 2022 йилнинг 5 январь куни мамлакатни 30 йил давомида бошқариб, 1989 йилда Қозоғистон Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби лавозимидан 1991 йил Қозоғистон Президенти лавозимини эгаллаган ва бу мансабда 28 йил ишлаб, 2019 йилнинг мартида ўз ихтиёрига кўра тахтдан кетган, лекин Элбоши бўлиб қолган, қолаверса, Хавфсизлик кенгаши раиси лавозимида ишлаб келаётган Нурсултон Назарбоев истеъфога чиқди. 

Янги йилнинг биринчи кунларида мамлакатда суюлтирилган газ нархининг ошиши ортидан бошланган норозилик намойишлари дақиқа сайин авж олмоқда. Намойишчилар Ҳукумат истеъфосини, ЕОИИдан чиқишни талаб қилмоқда. Биринчи Президент Назарбоев шарафига ўрнатилган ҳайкаллар қўпорилмоқда. 

Хўш, Назарбоев ким? У нега бугунгача отдан тушса ҳам, эгардан тушмай келаётганди? 

Назарбоевнинг болалиги

Нурсултон Назарбоев 1940 йил 6 июлда Олма-ота вилоятининг Қаскелен туманидаги Чемолған қишлоғида Абиш ва Алжан Назарбоевларнинг оиласида дунёга келган. Нурсултон Назарбоев Катта жузнинг шапрашти уруғига киради. Унга ота-онаси Нурсултон деб исм қўйган. Чақалоққа исм танлашнинг ўзи бир ҳикояга айланган. Тўйга ташриф буюрган қариндош-уруғлар ҳар турли исмларни таклиф қилган. Энг сўнггида янги туғилган ўғилнинг бувиси Мирзабола шундай деган: “Менинг севимли неварам икки исмни олиб юрсин, унинг исми Нурсултон бўлсин”.  Мирзабола неварасининг муваффақиятли инсон бўлиб вояга етишига катта ҳисса қўшган. 

Назарбоевнинг отаси — Абиш 1903 йил Олатов тоғининг этакларида, Назарбой бийнинг оиласида дунёга келган. Абиш Назарбоев қувноқ, ҳурматли киши бўлган. У нафақат қозоқ тили, балки рус ва болгар тилларини ҳам билган. Абиш Назарбоев қозоқ ва рус қўшиқларини ихлос билан куйлаган. У 1971 йил вафот этган. 

Назарбоевнинг онаси — Алжон 1910 йил Жамбул вилояти Қўрдай тумани Қасиқ қишлоғида дунёга келган. Алжон Назарбойева 1977 йил оламдан ўтган. 

Мактабда Нурсултон Назарбоев яхши ўқиган. У фақат ўз синфидагина эмас, балки мактабдаги энг аълочи ўқувчилардан бири бўлган.

Сиёсий карьераси

Нурсултон Назарбоев 1960 йил Днепродзержинск техник училишини, 1967 йил Қарағанда металлургия комбинатига қарашли олий техник ўқув юртини, 1976 йил Совет Иттифоқи Коммунистик партияси Марказий қўмитасига қарашли Олий партия мактабини битирган. 

Хизмат йўлини 1960 йил Темиртау шаҳридаги Қарағанди металлургия комбинатида оддий ишчи бўлиб бошлади ва домна сехининг катта газчиси вазифасигача кўтарилди.

•    1960—1969 йилларда — Қарағанди металлургия заводида ишлади. 

•    1969—1973 йилларда  — Қарағанди вилояти Темиртау шаҳридаги партия-комсомол ишларида маъсулятли хизматлар қилди. 

•    1973—1977 йилларда — Қарағанди металлургия комбинатининг портком котиби. 

•    1977—1979 йилларда — Қарағанди вилоят партия қўмитасининг котиби, 2-котиби. 

•    1979—1984 йилларда — Қозоғистон Компартияси Марказий Қўмитасининг котиби. 

•    1984—1989 йилларда — Қозоқ ССР Вазирлар Кенгаши раиси. 

•    1989—1991 йилларда — Қозоғистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби. 

•    1990-йил февраль—апрель орасида Қозоқ ССР Олий Советининг раиси бўлди.

Президентликка йўл

У 1990 йилнинг апрелидан Қозоқ ССР Президенти лавозимини эгаллайди. 1991 йил 1 декабрда илк бор Қозоғистон Республикаси Президентининг умумхалқ сайлови бўлиб ўтади. Сайлов натижасида Нурсултон Абишевич Назарбоев 98,7 % фоиз овоз билан ғалабага эришади. 1995 йил 29 апрелда умумхалқ референдуми натижасида Қозоғистон Республикаси Президенти Нурсултон Абишевич Назарбоевнинг ваколати 2000 йилгача узайтирилади. 1999 йил 10 январда ўтган умумхалқ сайловнинг натижасида Назарбоев 79,78 % овоз йиғиб, Қозоғистон Республикаси Президенти этиб қайта сайланди. 2005 йил 4 декабрда сайловда 91,5 % овозга эга бўлиб, Қозоғистон Республикаси Президенти бўлиб қайтадан лавозимни эгаллайди. Ўша вақтда мухолифат ва ғарб назоратчилари сайлов натижаларини тан олмайди ва уларнинг фикрича, сайлов демократик тамойилларга мос равишда ўтказилмаган.

Назарбоев 2011 йил 3 апрелда белгиланган муддатидан олдин бўлган президент сайловида тўртинчи бор 95,5 фоиз овоз билан Қозоғистон Республикасининг Президенти лавозимини эгаллайди. Унинг галдаги муддати 2016 йилгача эди. 

Қозоғистон Республикасининг Конституциясига кўра, айни бир шахс сурункали равишда икки муддатдан ортиқ Қозоғистон Республикасининг Президенти бўлиши мумкин эмас. Қозоғистон Республикасининг Президенти Қозоғистон Республикасининг фуқаролари томонидан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан беш йил муддатга сайланади. Агарда у Қозоғистон Республикасининг Биринчи Президенти бўлса, қонунда бунга чеклаш қўйилмаган. 

2011 йил декабрь ойида Манғистау вилоятида Назарбоев ҳокимиятига қарши қатъий нарозиликлар уюштирилди. Халқаро ОАВ буни Назарбоев бошқарув вақтидаги энг катта қатъий нарозиликлар акцияси деб баҳолади. 

Назарбоевнинг ислоҳотлари

Янги мустақил давлат — Қозоғистон Республикасининг ривожланиши, барча атрибутлари — миллий хавфсизлик, давлат бошқаруви ва ҳокимият буткул тармоқларининг ўзаро ҳаркатланиш тизими — миллий давлатнинг шаклланиши Назарбоев номи билан чамбарчас боғлиқ. 

1992 йилнинг бошида Назарбоев “Қозоғистоннинг мустақил давлат сифатида шаклланиши ва ривожланиш стратегияси” тайёрлаб, давлатнинг ички ва сиртқи сиёсатининг батафсил йўлишини аниқлади. 

Бунинг натижасида 1997 йилнинг бошларида мамлакатда макроиқтисодий доимийлик жой олди, инфляция тўхтатилди, саноат жонланиб, молия-бюджет, солиқ тизими ташкил топди, хусусийлаштириш олиб борилди, нафақа умумлаштириш тизими йўлга қўйилди, уй-жой коммунал хўжалигини реформалаш юзага чиқди.

Назарбоевнинг иқтисодчи ва сиёсатчи сифатидаги шахсий обрўси, давлатда қулай сармоявий ҳолатнинг шаклланишига, кўплаб давлатлар ва халқаро молия институтлари билан интенсив равишда иқтисодий бирдамлиги аъло даражада самарасини берди. Республикада қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга, қашшоқлик билан курашишга, уй-жой қурулишини ривожлантиришга ва бошқаларга йўналтирилган йирик ижтимоий дастурларни амалга ошириш бошланди. Назарбоев индустриал-инновацияли ривожлантириш стратегиясини тайёрлади,  сармоявий ва инновацияли фондлар ташкил топди. Дунё миқёсидаги экспертлар орасида “Қозоғистон намунаси” деган термин пайдо бўлди. Қисқа вақт ичида халқаро бирдамлик тамойилини шакллантирди. Унинг кўплаб ташаббуслари кенг халқаро миқёсида ўз ўрнини топди. 

Оиласи 

Хотини — Сара Назарбоева — Халқаро “Бўбек” болалар хайрия фондини бошқаради.  

Президентнинг учта қизи бор:  

Дариға — сиёсий фанлар доктори,  "Хабар" Ахборот агентлигининг директорлар Кенггашининг раиси,  2020 йилнинг 4 майигача Қозоғистон Республикаси Сенати аъзоси бўлган.  

Динара — Нурсултон Назарбоев номли таълим фондига бошчилик қилади. “Forbes” журналининг маълумоти бўйича 2011 йилда 1,3 миллиард АҚШ долларини ташкил қилувчи бойлиги билан Қозоғистоннинг энг бой аёли ҳисобланади. Тимур Қулибоевнинг рафиқаси.

Алия — бизнес билан шуғулланади. “Елицтрой” қурулиш компаниясини бошқаради.  

Нурсултон Назарбоевнинг еттита невараси ва иккита чевараси бор.  

Ҳамон от устида 

Назарбоев 1989 йилдан бошлаб давлат бошига келди. 2019 йилнинг март ойида ўз хоҳиши билан Президентликни Сенат раиси Қосим-Жомарт Тўқаевга тоширди. Шундан буён у мамлакат Элбошиси сифатида Хавфсизлик кенгашига раислик қилиб келаётган эди.  

Бундан бир неча йил аввал, Назарбоев дунёдаги энг бадавлат ва қудратли давлат раҳбарлари рейтинггида 10-ўринни эгаллаган. 

Назарбоевнинг уруғ-аймоқлари тўплаган бойлик $7 млрд АҚШ доллари деб баҳоланади.

Президентнинг туғилган куни, давлат байрами ҳисобланади. У Пойтахт куни билан бирга нишонланади.  7 май — Президентнинг катта қизи Дариға Назарбоеванинг туғилган куни ва Ватан ҳимоячилари куни. Ҳар иккала кун ҳам дам олиш куни ҳисобланади. 

Нурсултон Назарбоевга атаб Олма-отадаги Президент паркида,  Чўлпон-отада, Нур-Султонда,  Украинада ва Анқарада ёдгорликлар қўйилган. 

Иордания, Туркия ва Чеченистонда Нурсултон Назарбоев номи билан аталувчи кўчалар бор.  Шунигдек, Чеченистонда Нурсултон Назарбоев номидаги лицей ҳам фаолият юритади. 

Назарбоев аллақачон Президент лавозимини Тўқаевга топширган бўлса-да, хорижий мамлакатлар Президентларининг азиз меҳмони бўлиб келаётган эди. Қолаверса, у бугунгача бир неча бор мамлакат номидан Президентлар иштирок этадиган саммитларда ҳам қатнашган.