Трампга ёқиш учун 5%: НАТО аъзолари иқтисодий қурбонликка тайёрми?

Европа давлатлари Дональд Трампнинг НАТОга нисбатан қўллаб-қувватлашини сақлаб қолиш ҳаракатида ҳарбий харажатлар учун ажратиладиган бойлик миқдорини икки баравардан кўпроқ оширишга ваъда берди. Бу ҳақда “Reuters” ёзмоқда.

Муаммо шундаки, кўпгина мамлакатлар ялпи ички маҳсулотнинг (ЯИМ) 5 фоизини мудофаага сарфлашни моддий жиҳатдан қўллай олмайди. Бу эса миллий бюджетларда қаттиқ тежамкорликни талаб қилади, айрим ҳолларда эса мавжуд харажатларни ҳисоб-китоб орқали “креатив” тарзда мудофаа мақсадларига ўтказишга олиб келади.

“Улар бу мақсадга ета олишмайди”, дейди Брюгель таҳлил марказининг етакчи ходими Гунтрам Вольфф. 

Унинг айтишича, катта қарз юки остида бўлган давлатлар янги қарз олмайди ва бу оғир солиқлар ёки харажатларни кескин қисқартиришга олиб келади.

Ҳолбуки, Гаагадаги НАТО саммити сиёсий саҳна сифатида ўз нишони – Трампнинг ўзи – томонидан ижобий қабул қилинди. У НАТОнинг ўзаро мудофаа кафолатига нисбатан ўз мажбуриятини тасдиқлаб, “Қўшма Штатлар Европадаги иттифоқчилари билан охиригача биргаликда” эканини айтди.

Россия билан кескинлашув фонида Европанинг ўз хавфсизлигини таъминлашда кўпроқ ҳаракат қилиши кераклигига кам одам шубҳа қилади. Бироқ 5 фоизли мақсадга жуда кўп эътибор қаратилиб, мавжуд ҳарбий бюджетлардан самарали фойдаланиш бўйича муҳим муҳокамалар четда қолди. Масалан, давлатлар ўзаро биргаликда ҳарбий харидлар ҳақида келишиб олиши мумкин эди.

Ҳозир эса (Германия каби соғлом молиявий ҳолатдаги мамлакатлардан ташқари) кўплаб аъзолар ўз ваъдаларини бажариши қийин бўлади. Европа Иттифоқи давлатлари мудофаа учун 325 миллиард евро (377 миллиард доллар) сарфлашган. Агар ЯИМнинг 5% мақсадига етишмоқчи бўлишса, бу кўрсаткични қарийб 900 миллиард евро даражасига етказишлари керак. ЕИга аъзо бўлмаган Буюк Британия эса 30 миллиард фунт (41 миллиард доллар) қўшимча маблағ топиши керак бўлади.

Европа ташқи муносабатлар кенгаши вакили Ник Уитнининг таъкидлашича, “потенциал йўқотувчилар” – бу нафақат катта қарзлар юкини кўтарадиган келажак авлод, балки бугунги жамиятнинг ўзи. Унинг фикрича, 2008 йилги глобал иқтисодий инқироздан сўнг тикланмаган иқтисодий фаровонлик ҳиссини йўқотган аҳоли популист ва миллатчи сиёсатчилар таъсирига янада осон тушиб қолиши мумкин.

Қуролми ёки фаровонлик?

Россияга яқин жойлашган мамлакатларда қўшимча маблағ топиш бўйича ички қаршилик камроқ. Польша, Балтикбўйи давлатлари ва Финляндия бунга мисол. Греция эса Туркия билан йиллар давомидаги рақобат туфайли юқори мудофаа харажатларини қўллаб-қувватлаб келади.

Лекин Испаниянинг социалист Бош вазири Педро Санчес ушбу мақсадга имзо чекмаган ягона раҳбар сифатида “бундай харажатлар биздаги ижтимоий давлат тизимига мос келмайди” деди.

Словакия ҳам 5% мақсадни танқид қилиб, яшаш даражасини ошириш ва қарзни камайтириш ҳам муҳим деб таъкидлади.

Брюгель таҳлилчиси Вольффнинг фикрича, мамлакатлар мудофаа сарфларини бошқа соҳалардан бироз қисқартириш билан қоплайдими ёки пенсия тизими каби йирик йўналишлар катта зарба оладими — бу ҳали номаълум.

“Лекин ҳар нарсани ўз ўрнига қўйиш керак — ижтимоий давлат тизими қолади, лекин эҳтимол, камроқ саховатли бўлади”, деди у.

Саммитдан сўнг ҳар бир мамлакатда мудофаа мавзуси атрофидаги муҳокамалар анча фарқли бўлади. 5% миқдоридан 3,5% ҳарбий кучлар ва қурол-яроғга, 1,5% эса ҳарбий ҳаракатларга мослаштирилган инфратузилмаларга (йўллар, кўприклар ва ҳ.к.) йўналтирилади.

Бу эса айрим давлатлар учун мавжуд харажатларни ушбу инфратузилма қисмига “тилла рангда” кўчириш имконини яратади. Масалан, Францияда ички ишлар вазирлигига боғлиқ бўлган жандармалар мудофаа вазирлигига ҳам қарашли ҳисобланади ва уларнинг харажатлари ҳозирча мудофаа бюджетига киритилмаган.

Мақсадга эришиш муддати айрим ҳолларда 10 йилгача белгиланган – бу эса сиёсий эътибор бошқа йўналишларга бурилиши билан ваъдаларнинг енгил бажарилмаслигига олиб келиши мумкин.

“Бу харажат мақсадларига эришилмайди. Зарур ўзгаришлар бошланади, лекин агар мақсадлар реалроқ бўлганида, ўзгаришлар тезроқ ва яхшироқ бўларди”, деди Уитни.

Туркиянинг позицияси

“Reuters”нинг Туркия Мудофаа вазирлигидаги манбасига таяниб ёзишича, Анқара мудофаа харажатларини ЯИМнинг 5% гача ошириш тўғрисидаги НАТО қарорини қўллаб-қувватлайди ва бу борада аввалги 2% кўрсаткичидан юқорида турибди. Унинг сўзларига кўра, Туркия НАТОнинг иккинчи йирик армиясига эга ва иттифоқнинг операцияларида етакчи бешта иштирокчи қаторида.

Туркия ўзининг миллий “Пўлат гумбаз” лойиҳасини илгари сурмоқда – бу кўп қаватли ҳаво мудофаа тизими бўлиб, бутун мамлакат бўйлаб кенгайтирилади.

Эрдўған саммитдан қайтар экан, “ҳар хил баландликдаги ракеталарни бир тизимда бирлаштириш” зарурлигини айтди. Унинг таъкидлашича, Россиядан олинган С-400 мажмуалари етарли эмас.

АҚШ Туркияга С-400лар учун санкциялар қўйган, Анқара буни ноҳақ деб ҳисоблаб, санкцияларни бекор қилишни сўраб келмоқда.