YeOIIning qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportiga qo‘ygan taqiqi O‘zbekistonga ta’sir qiladimi?

Yevroosiyo iqtisodiy komissiyasi Kengashi tomonidan joriy yilning 31 mart kuni bir qator qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini Ittifoq hududidan eksport qilishni taqiqlash to‘g‘risidagi qarori qabul qilindi.

Mazkur taqiq 2020 yil 30 iyunga qadar belgilangan. Ro‘yxatdagi taqiqlangan tovarlarning qaysilari O‘zbekiston Respublikasiga import qilinar edi va bu qaror mamlakat uchun qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi mutaxassisi Ruslan Abaturov shu masalada fikrlarini bildirdi.

O‘zbekiston Respublikasiga YeOII davlatlaridan importi sifatida kiritilayotgan mahsulotlar. Qozog‘iston Respublikasidan import qilinayotgan guruch bundan mustasno, Qozog‘istonga guruch eksport qilish taqiqlanmagan.

Yuqoridagi jadvaldan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, piyoz, sarimsoq, sholg‘om, javdar, grechka, tariq, grechkadan tayyor oziq-ovqat mahsulotlari eksportining taqiqlanishi O‘zbekistondagi oziq-ovqat xavfsizlining barqarorligiga ta’sir qilmaydi, chunki O‘zbekiston bu mollarni YeOII hududidagi davlatlardan deyarli import qilmaydi. YeOII mamlakatlaridan nisbatan sezilarli hajmda yoki qishloq xo‘jaligi uchun xom ashyo sifatida import qilinadigan guruch, soya va kungaboqar urug‘i eksportiga qo‘yilgan taqiqlar ayrim xavotirlarga sabab bo‘lmoqda.

Guruch 

2019 yilda O‘zbekistonga 13,8 million dollar qiymatidagi guruch import qilindi, shundan YeOIIdan 9,3 million dollarlik, shu jumladan Qozog‘istondan 8,1 million dollarlik (Umumiy import qilingan guruch hajmi 2017 yilda 27,8 ming dollar, 2018 yilda esa - 6,3 million dollarga teng bo‘lgan). 2020 yil yanvar-fevral oylarida asosan Qozog‘iston, Pokiston va Rossiyadan 13,8 ming dollarlik guruch import qilindi.

Grafikdan ko‘rinib turibdiki, guruch importi o‘tgan yilning o‘rtalaridan buyon pasaymoqda va joriy yilning birinchi oylarigacha past darajada saqlanib qoldi, buni 2019 yilda mo‘l guruch hosili bilan izohlash mumkin. Holbuki 2018 yilda qurg‘oqchilik tufayli sholi ekinlari hosili juda kam bo‘ldi, bu esa chetdan ko‘proq guruch import qilish zaruratini tug‘dirdi. Shu munosabat bilan joriy yilda mamlakatda guruch yetishmasligi kutilmayapti. Bundan tashqari, 2018-2019 yillarda Qozog‘iston O‘zbekistonga asosiy guruch yetkazib beruvchi bo‘lgan va YeOII tomonidan o‘rnatilgan guruch eksportiga qo‘yilgan taqiq Qozog‘istonda ishlab chiqarilgan guruchga taaluqli emas.

O‘simlik yog‘lari uchun xom ashyo

Soya va kungaboqar urug‘lari O‘zbekistonda katta miqdorda yetishtirilmaydi. Ushbu xom ashyolardan tayyorlangan mahsulotlarning asosiy qismi - asosan o‘simlik yog‘i chet eldan keltiriladi va asosiy yetkazib beruvchilar aynan Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi mamlakatlari – Rossiya va Qozog‘istondir.

Mahalliy yog‘-moy sanoati oziq-ovqat sanoati uchun ham, bir qator sohalar uchun ham mahsulot ishlab chiqaradi. Bu moyli o‘simliklarni ishlab chiqarish, o‘simlik moylarini turli xil mahsulotlarga - ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan va texnik o‘simlik moylari, margarinlar, sanoat moylari, mayonezlar, glitserin, xom va distillangan yog‘ kislotalari, kir yuvish vositalari ishlab chiqarish va qayta ishlashni o‘z ichiga oladi. "O‘zyog‘moysanoat" uyushmasi veb-saytida taqdim etilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, mamlakatda yog‘-moy mahsulotlariga bo‘lgan yillik talab 400 ming tonnadan oshadi. Iste’mol bozorida o‘simlik yog‘ining o‘rtacha iste’moli aholi jon boshiga yiliga kamida 14 kg. Bundan tashqari, qayta ishlash sanoati ehtiyoji yiliga 250 ming tonnani tashkil etadi. Mamlakatda 240 dan ortiq yog‘-moy korxonalarida 15 ming kishi ishlaydi. Mavjud o‘simlik moyini ishlab chiqarish quvvati yiliga 425 ming tonna. Ayni paytda mamlakatda qariyb 280 ming tonna o‘simlik moyi ishlab chiqarilmoqda. Shundan 82 ming tonna kungaboqar yog‘i. Qolgan qismi import hisobidan qoplanadi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yilda 159,5 ming tonna o‘simlik (tozalangan) yog‘ ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2018 yilda 185,1 ming tonna ishlab chiqarilgan. Bu yilning dastlabki ikki oyida 26,7 tonnani tashkil etdi, shuningdek, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 9,1 foizga kamaydi.

Shu bilan birga, o‘simlik moyini, xususan, soya va kungaboqar yog‘ini ishlab chiqarish ham xom ashyoning importiga bog‘liq. 2019 yilda ishlab chiqarish quvvatlari 800 ming tonna soya va kungaboqar urug‘larini qayta ishlashga imkon berdi. O‘zbekiston uchun odatiy bo‘lmagan moyli ekin maydonlarining ko‘payishiga qaramay, ishlab chiqarish quvvatlarini o‘rnatish uchun o‘z xom-ashyo bazasi hali ham yetarli emas. 2019 yilda 269 ming tonna kungaboqar urug‘i va 17 ming tonna soya urug‘i import qilindi, ya’ni qayta ishlash quvvatining 35 foizi import xom ashyo hisobiga ta’minlanadi va mavjud quvvatlar to‘liq to‘ldirilmagan sharoitda ishlab chiqarish hajmida import qilinadigan xom ashyoning ulushi yuqori bo‘ladi.

2019 yilda maydalangan yoki maydalanmagan soya urug‘i 7,3 million AQSH dollari miqdorida import qilindi, uning 99 foizi YeOII mamlakatlari - Rossiya va Qozog‘istondan hissasiga to‘g‘ri. Joriy yilning dastlabki oylarida import hajmi oshdi. Soya urug‘i mamlakatda o‘simlik moyini ishlab chiqarish uchun ishlatilganligi sababli, hozirgi vaqtda respublikada soya xom ashyosi zahirasi mavjud emas, deyish mumkin. Mazkur vaziyatda YeOII tomonidan kiritilgan taqiq mahalliy yog‘ ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir qiladi va tegishli tayyor mahsulotlar importining oshishiga olib keladi.

Kungaboqar urug‘lari. O‘zbekiston yog‘-moy sanoati kungaboqar urug‘lari importiga bog‘liq. Asosiy yetkazib beruvchilar - Qozog‘iston va Rossiya. 2019 yilda 78 million dollar import qilingan, shundan 76,2 million dollari YeOII mamlakatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Bu yilning dastlabki ikki oyida o‘tgan yilning shu davriga nisbatan sezilarli darajada pasayish kuzatildi. Shu asosda har yili tayyor kungaboqar yog‘i importi oshib bormoqda.

Shunday qilib, agar hozirgi vaqtda yog‘-moy korxonalarida xom ashyo zahiralari mavjud bo‘lmasa, YeOII davlatlaridan urug‘lik importining to‘xtatilishi kungaboqar yog‘ini mahalliy ishlab chiqarishga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin va uning importi ko‘payishi mumkin. Bu mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tovarlar importi jo‘g‘rofiyasini diversifikatsiya qilishga majbur qiladi. Bundan tashqari, ushbu taqiqni YeOII mamlakatlaridagi epidemiologik vaziyat yomon tarafga o‘zgargan o‘zgarishiga tayyor bo‘lish kerak. Bundan tashqari, YeOII tomonidan taqiqlangan tovarlar ro‘yxatini kengaytirilishi ham mumkin.

Ko‘rilayotgan choralar. Yaqin savdo sheriklarimiz tomonidan bir qator qishloq xo‘jalik mahsulotlari eksportiga qo‘yilgan ta’qiqlardan kelib chiqadigan xatarlar haqida gap ketganda, mamlakatda iqtisodiyotning importga bog‘liq tarmoqlari va oziq-ovqat bozoriga salbiy ta’sirini kamaytirish bo‘yicha ko‘rilayotgan choralarni ham ta’kidlab o‘tish zarur bo‘ladi.

Shu jumladan, yog‘-moy sanoatida ishlab chiqarishni mahalliylashtirish va import o‘rnini bosish siyosati faol olib borilmoqda. Oldingi yillarda korxonalarda zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalari joriy etilib, xomashyo bazasi tobora ko‘payib bormoqda. 2019 yilda “O‘zyog‘moymahsulot”assotsiatsiyasi tarkibiga kiruvchi korxonalari tomonidan 6 ta loyiha bo‘yicha 21 ming tonna mahalliylashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarildi. Import o‘rnini bosish hajmi 10 mln. AQSH dollaridan oshgan bo‘lsa, 2019 yilda uyushma korxonalari tomonidan 140 dan ortiq investitsiya loyihalari amalga oshirildi. Keyingi yillarda mahalliylashtirilgan mahsulot ishlab chiqarishni ko‘payishi kutilmoqda. Moy urug‘larini ishlab chiqarish hajmi 2019 yildagi 51 ming tonnadan 2021 yilda 100 ming tonnagacha oshirish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, 2023 yilga kelib kungaboqar urug‘larini qayta ishlash quvvatini yiliga 1,1 mln. tonnagacha oshirish rejalashtirilmoqda. Bundan tashqari, islohotlar doirasida sanoat korxonalariga import qilinadigan moyli o‘simliklariga qo‘yilgan bojxona to‘lovlarini bekor qilish, respublikada ishlab chiqarilmaydigan va yog‘-moy mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishlatiladigan asbob-uskunalar, butlovchi buyumlar, materiallar importini QQSni to‘lashdan ozod qilish shaklida imtiyozlar berildi.

Biroq, bir qator tarmoqlarning importga bog‘liqligi saqlanib qolganda va COVID-19 ga binoan ko‘rilgan choralar sharoitida, qo‘shimcha davlat ko‘magisiz qiyin ahvolga tushib qolgan korxonalar uchun kurashish qiyin bo‘ladi. Davlat inqirozga qarshi keng ko‘lamli chora-tadbirlarni qabul qildi, bu esa korxonalarni ishlab chiqarish va bandlikni qiyin sharoitlarda saqlashga imkon beradi. Ular orasida quyidagilarni ta’kidlash lozim:

•    koronavirus infeksiyasining tarqalishiga qarshi cheklov choralari tufayli moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelgan korxonalarning bankrotlik protseduralarini boshlashga 2020 yil 1 oktyabrgacha moratoriy e’lon qilish;

•    mol-mulk solig‘i, yer solig‘i va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lashni kechiktirish va foizlarni to‘lashni to‘xtatib qo‘yish;

•    kreditlar bo‘yicha to‘lovlarini kechiktirish;

•    tashqi savdo operatsiyalaridan muddati o‘tgan debitorlik qarzdorliklari uchun tadbirkorlik sub’ektlariga nisbatan jarimalar qo‘llanilishini to‘xtatib turish;

•    tashqi savdo operatsiyalaridan muddati o‘tgan debitorlik qarzdorlikni to‘lash evaziga xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga texnologik uskunalar va xom ashyolarni olib kirish bo‘yicha 2020 yilda bir martalik operatsiyalarni amalga oshirishga ruxsat berish;

•    bojxona rasmiylashtiruvini tezkor ravishda o‘tkazish.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, davlatning asosiy vazifalaridan biri mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash bo‘lib, bu yo‘nalishda ham tegishli choralar ko‘rilmoqda. Mavjud sharoitda mas’ul vazirlik va idoralar tomonidan iste’mol tovarlari ishlab chiqarish uchun xom ashyo ishlab chiqarish hajmining monitoringi tashkil etildi. Import xaridlari va bozorga aralashish uchun oziq-ovqat mahsulotlarining ro‘yxati va zarur hajmlari aniqlandi. Bir qator oziq-ovqat mahsulotlariga 2020 yil 31 dekabrgacha bojxona stavkalari bekor qilingan. Ular orasida o‘simlik moylari ham bor. Mamlakatda oziq-ovqat mahsulotlari, shu jumladan import qilinadigan mahsulotlar bilan yetarli darajada ta’minlangan.

Xulosa qilib aytganda, YeOII tomonidan yuqorida qayd etilgan tovarlarni eksportiga qo‘yilgan taqiq mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun bir qator qiyinchiliklarni tug‘dirishi mumkin. Ammo umuman olganda qisqa muddatda mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Bundan tashqari, koronavirusga qarshi amalga oshirilayotgan islohotlar doirasida ham, xususan, moy va yog‘larga davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan yordamni kamaytiradi. Ko‘rilayotgan choralar tashqi bozorda qiyinchiliklarga duch kelayotgan korxonalarga, xususan, xom ashyo import qiluvchilarga ishlab chiqarish va ish o‘rinlarini saqlab turishga imkon beradi. Natijada bu mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligiga putur yetkazmaydi.