Paxta kuni. O‘zbekiston qanday qilib SSSRning paxta bazasiga aylangandi?

Bugun, 7 oktyabr nafaqat Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Vladimir Putinning tavallud topgan kuni, balki Butunjahon paxta kuni hamdir. 2021 yil avgust oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi paxtaning beqiyos ahamiyatini tan oldi va 7 oktyabrni Butunjahon paxta kuni deb e’lon qildi. 

Ushbu kunni nishonlashdan ko‘zlangan maqsad, paxta sohasi va uning iqtisodiy rivojlanishi, qashshoqlikni bartaraf etishdagi muhim roli haqida ogohlantirish, shu bilan birga, barqaror iqtisodiy o‘sish, to‘liq samarali bandlik va munosib mehnat muhimligini ta’kidlashdan iborat.

Ma’lumotlarga ko‘ra, butun dunyoda 32 milliondan ortiq fermer paxta yetishtiradi va 80 mamlakatdagi 100 milliondan ortiq oilalarga moliyaviy tomondan foyda keltiradigan mahsulotdir. Bu mahsulot qulay, allergiya chaqirmaydigan, havo o‘tkazuvchi va bardoshli matodir.

2003 yilda Jahon savdo tashkiloti kam rivojlangan mamlakatlarning paxta va paxta mahsulotlarining bozorga kirish imkoniyatlarini yaxshilash maqsadida "Paxta tashabbusi"ni ishlab chiqdi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar uchun paxta muhim mahsulot sifatida qaraladi. Ammo rivojlanayotgan va kam rivojlangan mamlakatlar uchun u “xavfsizlik yostig‘i” hisoblanadi. Paxta ko‘plab kichik qishloq fermerlari va ishchilari, ayniqsa, ayollar uchun keng foydalanuvchi manba bo‘lib, dunyodagi eng qashshoq qishloq joylarida ish va daromad keltiruvchi mahsulotdir.

Shuningdek, paxta yetishtirishni barqaror davom ettirish va iqtisodiy rivojlanishda biotexnologiyaning ahamiyatiga e’tibor qaratilib, organik paxta yetishtirishni kengaytirish va rivojlanayotgan mamlakatlarda texnik yordam loyihalarini amalga oshirish zarurligiga e’tibor qaratiladi.

Paxta haqida muhim faktlar:

1. Paxta millionlab mayda fermerlar, ishchilar va ularning oilalari hayotida muhim rol o‘ynaydi va ularning asosiy tirikchilik manbalaridan biri sanaladi.

2. Bir qator rivojlanmagan mamlakatlarda eksport daromadining asosiy resursi paxta bo‘lib, oziq-ovqat importi uchun to‘lovlarni amalga oshirishda yordam beradi.

3. Paxta yetishtirish va qayta ishlash bosqichlarida ayollar va yoshlar ishsizligini kamaytirish, aholini munosib ish bilan ta’minlash uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda.

4. Innovatsion texnologiyalar va resurslarni safarbar etish, sanoatning barqarorligini oshirish uchun muhim ahamiyat kasb etmoqda.

5. Sanoat paxtaning boshqa qismlaridan olinadigan qo‘shimcha mahsulotlarni qo‘shish orqali fermerlar uchun yangi daromad manbalarini yaratish va qayta ishlashga sarmoya kiritishga juda muhtoj.

6. Paxta savdosini erkinlashtirish orqali foydaning ortishiga to‘sqinlik qilayotgan omillarni bartaraf etish muhim ahamiyatga ega.

Buni bilasizmi?
 
Dunyoning eng yirik beshta paxta ishlab chiqaruvchi davlatlari — Xitoy, Hindiston, AQSH, Braziliya va Pokiston — dunyo paxtasining to‘rtdan uch qismidan ko‘prog‘ini ishlab chiqaradi.

Butun dunyoda 32 milliondan ortiq fermer paxta yetishtiradi. Ularning yarmi ayollardir.
 
Paxtaning qariyb 80 foizi kiyim-kechak, 15 foizi uy-ro‘zg‘or buyumlari va qolgan 5 foizi texnik ehtiyojlar uchun, asosan, to‘qilmagan filtr materiallari ishlab chiqarish uchun foydalaniladi.

1861 yil 12 aprelda AQSHning Fort-Sumter shahrida zambarak o‘q ovozlari yangraganida, nafaqat Amerikada fuqarolik urushi boshlanganini anglatgan, balki jahon paxta sanoatini ham o‘zgartirgan. Angliyaga yetkazib berilgan AQSHning qariyb 80foiz paxtasi blokirovka qilingan, narxlar oshib ketgan va boshqa mamlakatlar, xususan, Avstraliyadan Hindiston, Misrgacha bo‘lgan davlatlarda bug‘doy va boshqa ekinlarni qoldirib, tezlik bilan dalalarga paxta ekila boshlandi.

Paxta  Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoda mustamlakachilik ekspansiyasi sabablaridan biri edi. Geosiyosiy sabablar bilan bir qatorda, Rossiya hukumati o‘zining paxta xomashyosi manbalarini topish bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy istagi sababchi bo‘lgan. 1860 yillardan keyin rus to‘qimachilik sanoati iste’molchilarining paxtaga bo‘lgan ehtiyoji orta boshladi.

Amerika paxtasi narxining ko‘tarilishi va uni XIX asr oxirida yetkazib berishdagi qiyinchiliklar  Rossiya hukumatini Turkiston hududini paxta bazasiga aylantirishga qaror qildi:

— Iqlim sharoitlari paxta yetishtirishga imkon bermagan shimoliy va shimoliy-sharqiy (Qozog‘iston va Qirg‘iziston) aholi esa ko‘chmanchi turmush tarzida yashagan. Rossiya va Ukrainaning sharqiy hududlaridan ko‘chirib kelingan dehqonlar uchun zahira yerlari ajratib berilgan. Paxtachilik rivoji uchun iqlimiy jihatdan qulay bo‘lgan bir necha vohalarda o‘troq aholi yashaydigan janubiy hududlar esa, Rossiya to‘qimachilik sanoati ehtiyojlari maqsadlarida paxta yetishtirish uchun negiz sifatida tasdiqlangan.

Bunga qaramasdan, Markaziy Osiyo Rossiya sanoatining barcha ehtiyojlarini qondira olmas edi, chunki Xiva va Buxoro Rossiya imperiyasi tomonidan to‘liq bosib olinmagan edi. Bu xonliklar, garchi ular Rossiya tarkibiga kirgan bo‘lsalar ham, ichki ishlarda deyarli cheksiz kuchga ega edi. Rossiya hali ham Qo‘shma Shtatlardan paxta sotib olishga majbur bo‘lgan edi. Paxtaning 60 foizga yaqini chetdan import qilingan. Shu munosabat bilan, 1910 yilda Buxoro va Xiva xonliklarini Rossiyaning to‘liq koloniyalariga aylantirish masalasi tug‘ildi.

O‘sha davrning bir qator maqolalarida Buxoroni Fransuz Tunisi bilan taqqoslagan rus matbuoti imperator hukumatini shunday qilishga chaqirdi. Xususan, “Yevropa davlati — Rossiya Tunisda Fransiya misoliga rioya qilgan holda, ayovsiz Osiyo mamlakatlari hayotiga rahbarlik qilishi zarur”, shuningdek, Rossiya manfaatlari uchun Amirlikning potensialidan foydalanib, paxta mahsulotlarini kengaytirish orqali “rus paxtasini Amerikaga bo‘lgan qaramlikdan ozod etishga yordam beradi” (qarang: Bahtturina A.Y.) ”.

Rossiya imperiyasining Birinchi jahon urushiga kirishi Buxoro Amirligi va Xiva xonligining Rossiyaga qo‘shilishini kechiktirdi. Shunday qilib, inqilobdan oldin Turkiston hududi Rossiya davlatining paxta mustaqilligini ta’minlay olmadi. Faqat 1930 yillardan boshlab, “bosmachilar” (ya’ni, Markaziy Osiyoga qo‘shilish) ustidan g‘alaba qozonganidan so‘ng, SSSRga a’zo bo‘lgan Rossiya to‘liq paxta mustaqilligini qo‘lga kiritdi.

Rossiyada yangi hokimiyat bolsheviklar, xususan, “V. I. Lenin, paxta rivojlanishiga katta e’tibor berib, iqtisodiy ahamiyatini Donetsk ko‘miriga va Boku neftiga tenglashtirdi va sotsial qurilishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun eng muhim shartlardan biri sifatida mamlakatning paxta mustaqilligiga (SSSR) erishmoqchi bo‘ldi… Mamlakatning to‘liq texnik va iqtisodiy mustaqilligiga erishish, SSSRda sotsializmni qurish uchun Lenin rejasining asosiy tarkibiy qismlaridan biri edi… Kommunistik partiya va Sovet hukumati paxta yetishtirishdagi o‘rni va ahamiyatini hisobga olgan holda, 1928-1932 yillarda mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirish maqsadida SSSR xalq xo‘jaligining ushbu sohasidagi sezilarli o‘sishning kompleks dasturini ishlab chiqdilar. Uni amalga oshirishda O‘zbekistonga SSSRning asosiy paxta bazasi sifatida alohida o‘rin ajratildi ”.

O‘zbekiston Sovet Ittifoqining asosiy paxta bazasi sifatida

“1924 yilda tashkil etilgan O‘zbekiston Sovet sotsialistik respublikasi (O‘zSSR, O‘zbekiston) mamlakatning paxta mustaqilligini ta’minlash uchun Sovet Ittifoqining asosiy paxta bazasiga aylantirildi ”.

1938 yildan boshlab O‘zbekistondagi paxta plantatsiyalarini sug‘orish uchun ulkan milliy kanal qurilishi boshlandi, unda qishloq aholisi va shahar aholisi ishtirok etdi. Katta Farg‘ona, Shimoliy Farg‘ona va Janubiy Farg‘ona kanallari, Janubiy va Shimoliy Toshkent kanallari,  Qoraqum kanali, Qattako‘rg‘on suv ombori va boshqalar mashhur qurilish loyihalari usuli yordamida qurilgan. Drenaj kanallari qurildi va rekonstruksiya qilindi, suv-botqoq yerlarining meliorativ holati yaxshilandi. Natijada, sovet davrida drenaj ishlari katta hajmga ega bo‘ldi. Sovet hokimiyati davrida qurilgan keng kanallar tarmog‘i tufayli O‘zbekistonning qurg‘oqchil yerlari agrar hududlarga aylandi. Yangi keng paxta maydonlari vujudga keltirildi.

Paxta sanoatining rivojlanishi respublikada mashinasozlik va infratuzilmani ham rivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Sovet davrida O‘zbekiston paxtani dastlabki qayta ishlash, paxta terish mashinalari, paxta tozalash uskunalari, yigiruv mashinalari, kimyoviy o‘g‘itlar ishlab chiqaradigan zavodlar uchun qishloq xo‘jaligi texnikasi va mashinalari ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari qurdi. O‘zbekiston uchun sanoatning gullab-yashnash davri boshlandi, paxta hosildorligi har qachongidan ham yuqoriga ko‘tarildi…

Natijada O‘zbekiston SSSRning “kuchli paxta bazasi”ga aylandi.

Paxtachilikni rivojlantirishning asoratlari

Sovet davrida paxta yetishtirishga e’tiborni kuchaytirish natijasida O‘zbekiston bunday siyosatning yon ta’siriga duch keldi.

Bu ta’sir ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega edi. Ekologik nuqtai nazardan, Orol dengizi, degradatsiyaga uchragan va pestitsidlar bilan ifloslangan tuproqlar, gerbitsidlar va kimyoviy moddalardan foydalanish natijasida kasalliklarga uchraganlar, quritilgan dengiz tubidagi tuz konlari esa ekologik fojialarga olib kelmoqda. Bu samarasiz irrigatsiya va suv resurslaridan haddan tashqari foydalanish — bu dunyodagi eng katta fojiali ekologik falokatlardan biriga aylangan dunyodagi to‘rtinchi yirik ko‘lning, Orol dengizining qurishiga olib keldi.

Bu sovet siyosatining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari yanada jiddiyroq edi. Bu oqibatlar O‘zbekistonning taqdirini belgilab berdi.

Mustaqillikka erishgandan so‘ng, O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy sohada katta muammoga duch keldi. Ushbu muammolarning ko‘pchiligi uchun asos sovet hokimiyati davrida o‘rnatilgan edi.

O‘zbekiston SSR iqtisodiyoti yagona sanoatga ega bo‘lib, deyarli faqat paxta yetishtirishga yo‘naltirilgan edi. 1980 yillardagi statistik ma’lumotlarga ko‘ra, bu sanoat respublikaning yalpi mahsulotining 65 foizidan ko‘prog‘ini tashkil etdi. Ayni paytda O‘zbekistonda paxtaning faqat 10 foizdan kamrog‘i qayta ishlanadi. Paxtaning asosiy qismi Rossiyaga jo‘natilardi, u yerda yengil sanoat konsentratsiyalangan, tayyor mahsulotlar ishlab chiqarilgan. O‘zbekiston SSRda 1941-1942 yillarda Ukraina va G‘arbiy Rossiyadan majburiy ravishda evakuatsiya qilingan TAPOiCh singari korxonalar paxta terimida qishloq xo‘jaligi mashinalari ishlab chiqarilgan va ba’zi yirik korxonalar bundan mustasno, vaholanki, O‘zbekiston SSRda o‘sha paytlarda tayyor yoki qisman tayyor mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi na yengil va na og‘ir sanoat bo‘lgan. Agar Ikkinchi jahon urushi bo‘lmagan taqdirda, Moskva hatto O‘zbekiston kabi hududda ham aviasozlik korxonani qurishni o‘ylamagan bo‘lardi. O‘zbekiston Sovet Ittifoqi uchun faqat paxtaning eng muhim yetkazib beruvchisi va uni yetishtirish uchun zarur bo‘lgan o‘g‘itlar va traktorlar ishlab chiqarish va yig‘uvchi hudud sifatida tan olingan xolos.

Paxtadan tashqari, boshqa resurslar ham Respublikadan Markazga eksport qilindi.

“Sovet Ittifoqida oltin ishlab chiqarishning qariyb 50 foizi O‘zbekistonga to‘g‘ri kelgan, ammo uning atigi 1 foizi respublika byudjetiga tushirilgan. Bu o‘g‘rilarcha mexanizm mustamlakachi tabiatiga ega edi va albatta, hecham tenglik, do‘stlik va qarindoshlik yoki sotsialistik hamkorlik shiorlariga to‘g‘ri kelmasdi. Oltin, noyob rangli metallar, uran va boshqa strategik xomashyolar qoq tun yarmida, eng maxfiy sharoitlarda respublikaning tashqarisiga deyarli bepul olib chiqib ketilar edi. Mahalliy partiya tashkiloti va davlat rahbarlarini bundan xabardor qilishni lozim deb hisoblamasdilar. Bunday “Lenin”cha siyosat natijasida tabiiy resurslarga eng boy mamlakat Ittifoqdagi eng kambag‘allardan biriga aylandi. O‘zbekistonda turmush darajasi eng past davlat edi. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad o‘rtacha yarmini tashkil etdi. SSSRda bu ko‘rsatkich 2118 rubl, O‘zbekistonda esa 1093 rubl edi. Faqatgina Tojikistonda vaziyat yomonlashdi (948)”.

O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining holati og‘irlashdi, chunki respublikada paxta monopoliyasiga olib keladigan sovet hukumati siyosati tufayli paxta terimi an’anaviy boshqa madaniyatlar hisobiga kengaydi. Natijada, O‘zbekiston don va don mahsulotlari ishlab chiqaradigan Rossiya va boshqa xududlardan qaramlikka tushib qoldi. O‘zbekiston SSR Qishloq xo‘jaligi vazirining sobiq o‘rinbosari Qahramon Yoqubovning so‘zlariga ko‘ra, “bunday vaziyatlar natijasida asosiy oziq-ovqat mahsulotlari — bug‘doy, kartoshka, go‘sht, sut mahsulotlari, tuxum va shakar — boshqa SSSR respublikalari va xorijiy mamlakatlardan keltirildi. O‘zbekiston buning evaziga paxta uchun katta miqdorda kompensatsiya olgan deb hisoblanar edi. Bu asosan mifdir. Ha, Toshkent va Navoiy, Olmaliq, Chirchiq singari sanoat mono-shaharlari Sovet Ittifoqining markaziy ta’minotiga ega edilar, ammo boshqa viloyatlardagi oziq-ovqat ta’minoti achinarli ahvolda bo‘lgan, xususiy fermer xo‘jaliklari vaziyatni respublika miqyosida qutqara olmaganlar”.

Qishloq joylarda aholi sonining yuqori sur’atlar bilan o‘sishi muammoga aylandi.

Mehnat muhojirlari — paxta yetishtirish bo‘yicha sovet siyosati natijasida vujudga kelgan.

O‘zbekistonning “ramzi”ga aylangan muhojir ishchilar, shuningdek, O‘zbekiston SSRda paxta yetishtirish bo‘yicha sovet siyosatining natijasidir. O‘zbekiston bugungi kunda yomon obro‘ga ega, biroq juda kamchilik shundan xabardorki, mehnat resurslari manbai bo‘lgan O‘zbekiston aholisining mehnat migratsiyasi respublikaning mustaqillik davridan beri ulkan miqyosga yetib borgan, va bu aslini olganda, Sovet Ittifoqining “merosi”dir. Bu SSSRning demografik siyosatni rejalashtirishdagi yo‘l qo‘ygan ongli ravishdagi xatoliklari tufayli yuzaga kelgan.

Sovet davrida O‘zbekiston SSR shahar rejalashtirish bo‘yicha Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Qozog‘iston, Boltiqbo‘yi davlatlari va boshqa SSSR respublikalaridan orqada qoldi. O‘zbekistonda paxtachilik sohasiga ixtisoslashuvi sababli, shaharlararo jarayonlar ataylab kechiktirildi. Natijada, Respublikada qishloq joylardagi aholi soni ko‘payib ketdi. Joylarda monokultura ishlab chiqarildi, u ko‘p yillar davomida hayotning yagona tirikchilik manbai bo‘lib keldi.

O‘zbekiston SSR aholisining o‘sishi paxta xomashyosini ishlab chiqarish va yerlarning kengayishi bilan uzviy bog‘liqdir. 1960 yillardan buyon paxtachilik respublikada yuqori darajaga yetdi va bu jarayonning eng yuqori cho‘qqisi 1980 yillarda sodir bo‘ldi. Bu davrda O‘zbekiston SSR aholisi ikki baravar ko‘paydi — 1960 yildan boshlab 8 milliondan, 1987 yilda 19 milliongacha. Shunday qilib, sovet davrida respublika aholisining o‘sib borayotgan moddiy ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga qaraganda tezroq o‘sib boradigan mexanizm ishga tushirildi. 1991 yilga kelib, O‘zbekiston mustaqil bo‘lganida respublika aholisi soni 20 milliondan oshdi.

Bu yerda yana bir muhim omilni ta’kidlash lozim. Aholining katta qismi qishloq joylarida, 1989 yilda RSFSRda aholining 74 foizi shaharlarda yashagan. Sovet Ittifoqidagi shaharlardagi yashash darajasi qishloq joylariga nisbatan ancha yuqori edi. Aholining eng yuqori moddiy farovonligi va ta’lim darajasi SSSR respublikalarida shaharlarda yashovchi aholida bo‘lgan, shahar aholisi qishloq aholisining soni yuqori bo‘lgan yoki ba’zi joylarda unga tenglashtirilgan edi. O‘zbekiston SSRda urbanizatsiya, zamonaviylashtirish va moddiy farovonlikning past darajasi kuzatilgan.

Ijtimoiy demografik muammolarning ortishi boshqa muammolarga olib keldi. Shunday qilib, 80-yillarning oxirlarida, Markaziy Osiyo mamlakatlarida, xususan, O‘zbekistonning bir nechta aholi punktlarida, Tojikistonda, shuningdek, Qirg‘iziston janubida dindorlik va millatchilikning kuchayib borishi kuzatildi. Tazkirilmaslik, hozirgi vaziyatdan najot topish maqsadida islomiy g‘oyalarga ega davlatni tashkil etish g‘oyasi paydo bo‘lishi — buning hammasi atrofdagi aholi qismini ongli ravishda qishloq joylarga to‘plash va ularni faqat yerdan foydalanishga majburlashdir natijasida yuzaga keldi. Sovet davrida bu holat O‘zbekistonda an’anadorlikka sodiq bo‘lgan kam ta’minlangan, savodi yo‘q qatlamlarning paydo bo‘lishiga sharoit yaratdi. Bu respublikaning bir necha sohalarda ixtisoslashgan yuqori malakali kadrlarga ega bo‘lish qobiliyatini yomonlashtirdi. Shunday qilib, paxta rivojlanishi nafaqat O‘zbekiston SSR milliy iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini rivojlantirish bilan, balki o‘zbek xalqining madaniyati va farovonligining oshishi bilan uzviy bog‘liq edi. Markaziy Osiyo tadqiqotchisi S. Abashin SSSRning “paxta” siyosatini va paxta momig‘idan kelib chiqqan etnik stereotiplarni tasvirlaydi:

“Sovet Ittifoqining iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash uchun Sovet rahbariyati ataylab Markaziy Osiyoda paxta monopoliyasini shakllantirishga borgan. Ayni paytda, paxta yetishtirishda ko‘p mehnat talab etiladi, shuning uchun Markaziy Osiyo aholisi turli qishloqlarda turli xil majburlash usullari bilan saqlanmoqda. Markaziy Osiyoning barcha sanoat va shaharlar madaniyati SSSRning Yevropa qismidan odamlarni majburiy ko‘chirish orqali yaratilgan bo‘lib, u odamlar qishloq xo‘jaligidan ozod bo‘lgan shaxslar edi… Boshqacha aytganda, davlat “qishloq xo‘jaligi” sohasida bir guruh odamlarni konservatsiya qilishga yo‘l qo‘yib, boshqa guruhni “qishloq xo‘jaligi” sektoridan “sanoat”ga tez harakatlantirgan. Bugungi kunda “etnik” tafovutlar indikatori deb hisoblangan vaziyat faqat XX asrda, aniqrog‘i, 40-70 yillarda rivojlangan. Shu vaqtning o‘zida “milliy” (yoki “etnik”) deb tarjima qilingan o‘zaro strategik va “an’anaviy” yoki “zamonaviy” xarakter iqtisodiy strategiyalarga asoslangan. Markaziy Osiyodagi o‘zbeklar, tojiklar va boshqa xalqlar yerga chuqur bog‘langan “qoloq”, “an’anaviy”, “kollektivizm” tarafdori bo‘lgan odamlarga aylanadilar. Bu xususiyatlar ularga bog‘lanib qo‘yilgan, vaholanki 20-30 yillardayoq bu xususiyatlarni ruslar, ukrainaliklar va boshqalarga, va o‘tgan asrning oxirida fransuzlar va nemislarga ham bog‘lab berish mumkin edi ”.

Muallif sovet davrida ko‘plab qishloq aholisi aslida ishsiz bo‘lgan vaziyatni tasvirlaydi: “Men Farg‘ona vodiysida joylashgan “Mindon” qishloq majlisi haqidagi ma’lumotni keltiraman ”, — deya yozadi S. Abashin. — 1991 yil boshida bu qishloq kengashida taxminan 11 ming kishi bor edi, ularning qariyb 5 ming nafari mehnatga layoqatli deb hisoblandi. 2,5 ming kishi aslida kolxozda yoki “Mindon” qishlog‘i aholisining 50 foizi ishlagan. Taxminan 2 mingga yaqin kollektiv fermerlar paxta terimida ishtirok etganlar. Qolgan 500 kishi rahbarlik, texnik xodimlar, bolalar bog‘chalari va pitomnik xodimlari va boshqa vazifalarda ishlagan. Eng qiziq narsa shuki, paxta brigadalarining 2 ming nafar a’zosidan atigi 60 kishi yiliga 300 kundan ortiq ishlaydi, qolganlari kam, shu jumladan, 600 kishi kamida 50 kun. Kolxozlarning ko‘pchiligi kollektiv ishlab chiqarishda yiliga 2-3 oydan ortiq bo‘lmagan muddatda ish bilan ta’minlandi. Qisqa vaqt ichida agrar sektorning “ishchilari” hech qanday joylarda ishlamagan yoki qisman o‘z uyida ishlagan yoki norasmiy ravishda turli xil agrar sohalarda ishlagan.”

Bundan tashqari, S. Abashin yollab ishlaydigan ishchilarining paydo bo‘lishining sabablari haqida gapirib beradi:

“Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish o‘sishi uchun tabiiy chegaralariga ega. O‘tgan asrning oxirida (ya’ni XIX asr oxirida) “Mindon”da bir uyda qariyb 5-6 gektar sug‘oriladigan yer bo‘lib berilgan. 90-yillarning boshlarida bitta uyda barcha sug‘oriladigan yerlardan kamida 1 ga, shu jumladan, shaxsiy va kollektiv xo‘jaliklar yerlariga to‘g‘ri keladi. Sug‘oriladigan yerlarning birligi uchun rentabellikning o‘sishi hisobga olinsa ham, so‘nggi 100 yil ichida qishloq xo‘jaligida daromad topishga erishish imkoniyatlari asta-sekin qisqardi. Bu aholining “Mindon”dan tashqarida ish izlashga majbur bo‘lishini anglatadi… Agrar aholi sonining ko‘payishi muhim darajaga yetdi va Markaziy Osiyodagi “mahalliy” xalqlar qishloq xo‘jaligi sohasidan milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga tobora ko‘proq o‘tib ketmoqda… Xususan, Markaziy Osiyodan Rossiyaga aholisi migratsiyasi jarayoni kuchaymoqda.”

Ko‘p jihatdan bugungi kunda O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy, demografik, madaniy va kadrlar sohasida mavjud muammolar sovet siyosati bilan O‘zbekistonni yagona sanoat hududiga aylantirish juda katta kuch talab qiladi.

Paxta kelajagi energiya bilan bog‘liq

Ushbu oqibatlarni bartaraf etish va rivojlangan davlatlar qatoriga kirish uchun O‘zbekiston uzoq muddatda mamlakatni modernizatsiya qilish va shaharlashtirishga o‘z kuchini qaratdi. Qayta tiklanadigan energiya manbalariga ko‘proq ishonish, an’anaviy energiya manbalaridan, ya’ni ko‘mir va gazdan foydalanish kamaytirildi. Asrimiz o‘rtalariga kelib, sovet davrida kashf etilgan respublikaning asosiy konlari deyarli to‘liq o‘z salohiyatini yo‘qotmoqda. Paxtaning kelajagi ham noma’lum. Mustaqillikka erishgandan so‘ng, O‘zbekiston hukumati paxta yetishtirishni qisqartirdi va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko‘paytirdi, respublikani asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minladi. Biroq paxtachilik va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda O‘zbekiston kelgusida qo‘shni mamlakatlarda gidroenergetika loyihalarini amalga oshirish natijasida rejasiz qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.

Shu munosabat bilan O‘zbekiston qayta tiklanadigan energiya manbalariga tayanishi kerak. Masalan, Germaniyada elektr energiyasining qariyb 8 foizi shamol elektr stansiyalarida, 5 foizi quyosh energiyasidan iborat. Ushbu mamlakatda muqobil energiya manbalarining ulushi elektr energiyasini ishlab chiqarishda juda oz, ammo O‘zbekistondagi elektr energiyasiga bo‘lgan talab O‘zbekistonga nisbatan qayta tiklanadigan energiya manbalarining rolini oshiradigan super-sanoat Germaniyaga nisbatan o‘n barobar kamdir. Bundan tashqari, O‘zbekiston boshqa resurslar — inson kapitaliga tayanishi kerak. Mamlakat o‘zining potensialini, daromadini, bilim va ko‘nikmalarini oshirish orqali rivojlanishning asosiy omiliga aylantirib, inson resurslaridan to‘g‘ri foydalanishi kerak.

Temur Jumayev