Asad hukumati ommaviy qabrlarni yashirincha ko‘chirgan – “Reuters”

Bashar Asad hukumati Suriyadagi eng yirik ommaviy qabrlardan biri – Qutayfa qabridagi minglab jasadlarni ikki yil davomida yashirincha yuk mashinalarida shahar tashqarisidagi cho‘l hududida joylashgan maxfiy manzilga ko‘chirgani aniqlandi. Bu haqda “Reuters” olib borgan surishtiruv voqelikni ochiqqa chiqardi.

Asad armiyasi tomonidan amalga oshirilgan bu maxfiy operatsiya – Qutayfadagi ommaviy qabrni kovlab, jasadlarni yangi, ulkan va yashirin ommaviy qabrga ko‘chirish rejasi – ilgari hech qachon ommaga oshkor etilmagan.

“Reuters” bu maxfiy qabrning joylashuvi va uni tashkil etish jarayonini fosh etish uchun ikki yillik ko‘chirishda ishtirok etgan 13 kishi bilan suhbatlashgan, rasmiylar tomonidan tayyorlangan hujjatlarni o‘rgangan, ikki qabr maydonining yuzlab yo‘ldosh tasvirlarini tahlil qilgan.

Jasadlarni Qutayfa qabristanidan o‘nlab kilometr uzoqlikdagi yangi yashirin joyga ko‘chirish amaliyotiga “Move Earth” – “Yerni siljitish operatsiyasi” nomi berilgan bo‘lib, u 2019 yildan 2021 yilgacha davom etgan.

Guvohlar va hujjatlarga ko‘ra, bu operatsiyaning asosiy maqsadi Asad hukumatining urush davrida amalga oshirgan qatllari izini yo‘q qilish va xalqaro maydonda hukumat obrazini “toza” ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan.

Ommaviy qabrlar miqyosi qanday taqqoslanadi?

“Reuters” ma’lumotlariga ko‘ra, Qutayfa qabristonida uzunligi taxminan 15 metrdan 160 metrgacha bo‘lgan 16 ta dafn havzasi (xandat) aniqlangan. Do‘mir cho‘lidagi yangi qabrda esa kamida 34 ta havza bor bo‘lib, ularning uzunligi taxminan 20 metrdan 125 metrgacha yetadi.

“Reuters” agentligi ushbu surishtiruv natijalari haqida muvaqqat prezident Ahmad ash-Sharaa hukumatiga 13 oktyabr kuni ma’lum qilgan. Hukumat bu boradagi savollarga darhol javob bermagan.

Do‘mir cho‘lidagi ommaviy qabr maydonida jami 34 ta havza 2 kilometrdan ortiq uzunlikda joylashgan bo‘lib, bu Suriya fuqarolik urushi davrida qurilgan eng yirik yashirin qabr maydonlaridan biridir. Guvohlar bayonotlari va topilgan maydonning o‘lchamlari shuni ko‘rsatadiki, bu yerda o‘n minglab odamlar dafn etilgan bo‘lishi mumkin.

Asad hukumati Qutayfadagi dafnlarni taxminan 2012 yildan, ya’ni fuqarolik urushining ilk bosqichlaridan boshlagan. Guvohlarning aytishicha, bu ommaviy qabrda diktatorning qamoqxonalari va harbiy gospitallarida halok bo‘lgan soldatlar va mahbuslar jasadlari ko‘milgan.

Qutayfa qanday fosh qilindi va jasadlar qanday ko‘chirildi?

Suriyalik bir inson huquqlari faoli 2014 yilda mahalliy OAVga suratlar tarqatib, Qutayfadagi ommaviy qabr mavjudligini va uning Damashq yoqasida umumiy joylashuvini oshkor qildi. Bir necha yildan so‘ng, sud bayonotlari va boshqa ommaviy axborot manbalari orqali qabrning aniq manzili ham ma’lum bo‘ldi.

2019 yil fevraldan 2021 yil apreligacha, deyarli har hafta to‘rt kecha davomida, har biri tuproq va inson jasadlari bilan to‘lgan 6–8 ta yuk mashinasi Qutayfadan chiqib, Do‘mir cho‘lidagi yashirin dafn maydoniga yo‘l olgan.

Bu jarayonda ishtirok etganlar – ikki haydovchi, uch mexanik, bir buldozer operatori va Asadning elita Respublika Gvardiyasidan bo‘lgan bir sobiq ofitser – har biri hidning daxshatini hali ham aniq eslashini aytgan.

Sobiq Respublika Gvardiyasi ofitserining aytishicha, minglab jasadlarni ko‘chirish g‘oyasi 2018 yil oxirida paydo bo‘lgan, chunki Asad fuqarolik urushida g‘alabaga yaqinlashardi va xalqaro legitimlikni tiklashga umid qilardi. U paytda Asad minglab suriyaliklarni qamaganlikda allaqachon ayblanayotgan edi, ammo na mahalliy mustaqil guruhlar, na xalqaro tashkilotlar qamoqxonalar yoki ommaviy qabrlarga yaqinlashish imkoniga ega bo‘lgan.

Ikki haydovchi va o‘sha ofitserning so‘zlariga ko‘ra, harbiylar ularga Qutayfadagi qabrni tozalash va qirg‘in dalillarini yo‘qotish operatsiyaning asosiy maqsadi ekanini bildirgan.

Suriyalik huquq tashkilotlari ma’lumotlariga ko‘ra, 160 mingdan ortiq odam “yo‘qolgan” va ular o‘nlab ommaviy qabrlarda ko‘milganiga ishonch bor. Agar qazish va DNK tahlillari amalga oshirilsa, bu Suriyaning eng og‘riqli tuzilishlaridan birini yengillashtirishi mumkin.

Biroq bu kabi ishlar uchun zarur imkoniyatlar deyarli yo‘q. Hatto ma’lum ommaviy qabrlar ham himoyasiz va qazilmaganicha qolmoqda. Yangi hukumat (Asad rejimi ag‘darilgandan keyin) bu qabrlarda kimlar yotgani haqida biror hujjat e’lon qilmadi, garchi yuzlab oilalar buni talab qilsa ham.

“Onasi o‘g‘lining qabrini topishni kutar ekan, xotini erini, bola otasini kutar ekan – bu yuragi ochiq jarohatdir”, dedi Suriyaning favqulodda vaziyatlar va ofatlar vaziri Raid al-Solih. 

Yangi tuzilgan Yo‘qolganlarni qidirish milliy komissiyasi DNK banki va raqamli platformalar yaratishni rejalashtirganini aytdi. Ammo buning uchun mutaxassislar, sud-tibbiyot va DNK ekspertizasi yetarli emas.